سید اسعد حسینی¹، فرزاد رمضانی بونش²

1- دکتری تخصصی اقلیم شناسی

2- تحلیل­گر ارشد مسائل منطقه­

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

یکی از عوامل مهم در زندگی انسان و مناقشات ملی و بین ­المللی آب‌وهوا و تغییرات آب و هوایی است. از این رو جغرافی دانان همواره به عنوان یکی از اجزاء اصلی چشم‌اندازهای جغرافیایی به آن نگریسته و مطالعه ویژگی‌های آن را به عنوان یک علم دقیق مدنظر قرار داده‌اند.تا آنجایی که امروزه مطالعه‌ تغییرات آب‌وهوا به‌صورت یک رشته‌ کاملاً علمی در آمده است. آب و هوا اگرچه پدیده‌ ثابتی به نظر می‌رسد، اما مطالعه‌گذشته‌ زمین‌شناسی نشان می‌دهد که شرایط آب و هوایی همواره با سایر تحولات درونی و بیرونی کره‌ زمین پیوسته دستخوش تغییر قرار گرفته و دوره‌های سرد و گرم و یا خشک و مرطوب مکرر جای یکدیگر را گرفته‌اند.

نوسان‌های اقلیمی حتی در 200 سال اخیر که به آمارهای هواشناسی دسترسی داریم، در پاره‌ای از نقاط کره‌ی زمین کاملاً محسوس بوده است. تغییرات در الگوی اقلیمی به ‌ویژه دما و بارندگی به ‌عنوان یک نتیجه منطقی از افزایش غلظت گازهای گلخانه­ای ممکن است فرایندهای هیدرولوژیکی، منابع آب موجود و آب در دسترس برای کشاورزی، شرب، صنعت، زندگی جانوری در رودخانه ­ها و دریاچه­ ها و نیروی برقابی را تحت تأثیر قرار دهد. هیئت بین‌الدول تغییر اقلیم در سال 2001  گزارش داد  که اقلیم در حال تغییر و گرمایش جهانی در حال وقوع است. این پدیده به علت افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر می‌باشد. بسیاری از بلایای طبیعی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در ارتباط با تغییر اقلیم قابل توجیه هستند. به‌طوری که بر اساس نتایج حاصل از مطالعات تغییر اقلیم در حوضه دریای مدیترانه وجود رابطه بین افزایش دما و کاهش بارش و کمبود آب و افزایش خطر آتش‌سوزی جنگل‌های منطقه به اثبات رسیده است. همچنین کمبود مواد غذایی براثر عواملی چون افزایش دما و یا افزایش جمعیت تشدید می‌شود و همین امر می‌تواند منجر به بروز درگیری‌ها بر سر منابع موجود  و یا مهاجرت  به‌سوی مناطقی با امکانات بیشتر و منابع غنی‌تر خواهد شد که این مهاجرت­ ها متعاقباً موجب افزایش تنش بر سر مواد غذایی و منابع آبی در مناطق جدید خواهد شد و این چرخه و روند دوباره آغاز می‌شود. اگرچه تغییرات آب‌وهوایی تنها یکی از متغیرهای موجود در این زنجیره طولانی از رویدادها به شمار می‌رود اما از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

به نظر نوام چامسکی دو پرتگاه در صحنه سیاسی جهان که مصمم هستیم که در آن سقوط کنیم. عبارتند از:  یک فاجعه زیست محیطی ناشی از تغییرات آب وهوایی که قریب الوقوع است و ما زمان زیادی برای مقابله با آن نداریم و در حال حاضر در حال حرکت در مسیر اشتباه هستیم و دیگری تهدید جنگ هسته ای است که در واقع شاهد افزایش تهدید آن هستیم. به‌طور کلی وجود روند تغییرات در سری­های زمانی اقلیمی ممکن است ناشی از تغییرات تدریجی طبیعی و تغییر اقلیمی در اثر فعالیت­های بشر باشد.هر چند که اثبات وجود روند معنی­دار در یک سری زمانی به تنهایی نمی­تواند دلیلی قاطع بروقوع تغییر اقلیم در یک منطقه باشد، اما فرض رخداد آنراتقویت می­کند. لذا با توجه به اهمیت موضوع تغییر اقلیم در قرن حاضر، بررسی روند تغییرات پارامترهای اقلیمی از جمله دما و بارش از اهمیت ویژه­ ای برخوردار است. تغییرات در پارامترهای اقلیمی می­تواند فرایندهای هیدرولوژیکی، کشاورزی، محیط‌زیست، بهداشت، صنعت و مسائل اجتماعی،اقتصاد و سیاسی را تحت تأثیر قرار دهد و ارزیابی این تغییرات در یک منطقه، کمک فراوانی به چالش‌های مدیران و برنامه ­ریزان در زمینه­ های مختلف خواهد کرد. لذا در این تحلیل به بررسی روند تغییرات دما و بارش در یک دوره­ بلندمدت (2016-1987) در 66 ایستگاه ­های هواشناسی واقع در ایران و 18 کشور منطقه با استفاده از روش­ های آماری تحلیل روند (آزمون من کندال) پرداخته شد. نتایج حاصل از این تحلیل نشان داد می­دهد که به جز بخش کوچکی از جنوب عربستان، یمن و شرق کشورهای پاکستان و افغانستان دما در سایر مناطق مورد مطالعه دارای روند افزایشی است که بیشترین افزایش آن نیز مربوط به شرق و غرب عربستان به سمت سوریه و همچنین شمال غرب و جنوب شرق کشور و همچنین کشورهای آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان است .

نتایج حاصل از تغییرات بارش در منطقه نیز بیانگر کاهش بارش در بیشتر مناطق مورد مطالعه به جز نوار جنوب غربی عربستان از جنوب لبنان تا یمن و همچنین کشورهای امارات متحده عربی، کویت و آذربایجان می­باشد که این روند افزایشی در جنوب غرب عربستان معنی دار شده است که می­تواند ناشی از همجواری این مناطق با منابع آبی همچون دریای سرخ و خلیج فارس و عوامل محلی و نقش کم فشار سودانی در بارش­های این منطقه باشد. بیشترین تغییرات کاهشی نیز مربوط غرب و جنوب غرب کشور و همچنین بخش اعظم شرق و شمال شرق کشور به سمت افغانستان و ترکمنستان است.

در مجموع نتایج حاصل از تحلیل روند تغییرات دما و بارش در ایران و منطقه نشان می­دهد که در منطقه مورد بررسی بارش دارای روند کاهشی و دما دارای روند افزایشی است که این روند کاهشی و افزایشی در برخی مناطق ناشی از نوسانات کوتاه مدت مدت آب و هوایی و در برخی مناطق ناشی از تغییرات بلندمدت در منطقه است. به‌طور کلی بر اساس بررسی­ های صورت گرفته، تغییرات بارش در سطح منطقه شدیدتر و مشخص­تر از تغییرات دمایی است.بنابراین لازم است با توجه به تغییرات دما  و بارش در منطقه مورد بررسی و آگاهی از تبعات منفی این تغییرات، تحلیل گران و برنامه ­ریزان مربوطه به‌ویژه در بخش­های مدیریت منابع آبی و طبیعی، کشاورزی، محیط‌زیست، بهداشت و سلامت و همچنین بخش­های اقتصادی- اجتماعی و سیاسی راهکارهای لازم برای کاهش پیامدهاو سازگاری با شرایط آب و هوایی جدید را اتخاذ نمایند.

واژگان کلیدی: تجربیات داخلی، جهانی ، آسیب پذیری ، خشکسالی، نوسانات اقلیمی ، بحران­های محیطی