دکتر حمید احمدی

استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران و متخصص جنبشهای اسلامی

ارائه شده در نشست مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC با عنوان ‘آیا تحولات مصر به خاورمیانه قابل تسری است؟’

مقدمه:

بحث من در مورد اخوان المسلمین و جایگاه آن در تحولات اخیر مصر است. در بین احزاب سیاسی مصر به جز حزب الوفد که سابقه صد ساله دارد اخوان المسلمین نزدیک نود سال است که در صحنه سیاسی مصر شرکت دارد. یکی از مهمترین موضوعاتی که در مورد تحولات آتی مصر مطرح می شود، گمانه زنی در مورد چگونگی نقش آفرینی اخوان است. در این بحث، سعی می گردد به طور نظامند به جایگاه اخوان و گونه شناسی نقش آفرینی آن در تحولات آتی پرداخته شود.

الف: رویکرد محتاطانه اخوان المسلمین:

در زمینه تحولات اخیر مصر، اصولا اخوان المسلمین آغازگر این حوادث نبود و می دانیم که هیچکدام از گروههای رسمی مصر نقش چندانی در سازماندهی این جنبش نداشتند. زیرا احزاب سیاسی مصر از اخوان المسلمین گرفته تا دیگران، رویکردی میانه رو و محافظه کار داشته و نسبت به تغییرات و تحولات خیلی محتاط بوده و از اینرو از ابتدا نیز با تحولات به احتیاط برخورد می کردند. علاوه بر این از میان گروههای سیاسی، در واقع، اخوان مجافظه کار تر نیز رفتار نمود، آنچنان که در وقایع بیست و پنج ژانویه – یعنی شروع اعتراضات-  اخوان مخالف بوده و شرکت ننمود. این امر نشان دهنده درجه احتیاط و محافظه کاری اخوان بود. به طور کلی این جنبش در شرایط بحرانی محافظه کار شده و در شرایط آرام به سمت اعتدال و میانه روی پیش می روند.

ب: تحلیل چرایی رفتار محتاطانه اخوان المسلمین

ب-1- بدبینی دیگر گروهها نسبت به اخوان المسلمین

چرایی رفتار محتاطانه اخوان المسلمین نیازمند یک نوع تحلیل روانشناسی رهبران اخوان است که همیشه در این نود سال گذشته، در میان ترس و امید و فشار و ناامنی زندگی کرده اند. این وضعیت چه زمانی که بنیانگذاری اخوان که مسائل بین المللی و درگیری بین نیروهای سیاسی موجب بد بینی همه نسبت به جریانات اسلام گرا بویژه اخوان شده بود و چه در شرایط متلاطم امروز که همان شرایط بدبینی به اخوان تقریبا حاکم است، وجود داشته است. مثلاً در دهه 1920 و در زمان بنیانگذارش یعنی حسن البنا، این شرایط باعث شده بود که وی از بیان مواضع اساسی و آن چیزی که در نظر داشتند، خودداری کند. به عنوان نمونه، در مورد پدیده نوع حکومت، آنها هیچوقت بر حکومت اسلامی تاکید نکردند در حالی که همه  می دانند اینها دوستدار خلافت اسلامی هستند. امروز هم در طی همین یکی دو هفته اخیر تاکید کردند که اصولا هدف ما حکومت اسلامی نیست و حتی اعلام نمودند که در این جریانات اخیر، گرایشات اسلامی نقشی ندارد. حال چرا اخوان چنین اعلام موضع می کند؟  به نظر من این امر بخاطر احتمال تشدید فشارها بر اخوان است. دنیای خارج بخصوص کشورهای غربی، دولت های منطقه ای، و همچنین نیروهای سیاسی مخالف، از وجود اخوان به عنوان یک نیروی انحصارگر استفاده می کنند و چنین تبلیغ می کنند که اگر اوضاع سیاسی متلاطم شود، اخوان قدرت کشور را قیضه کرده و یک وضعیت نابهنجار را ایجاد خواهند کرد. چنین روندی سبب شده که نیروهای اسلام­گرا همیشه در معرض دید باشند. به این ترتیب اخوان تحت همین فضا، سعی نمود محتاط پیش رفته و خودش را درگیر نکند. این جنبش بعد از روزهای اول اعتراضات، اعلام موضع کرد و از این قضایا حمایت نمود. اما لازم است به این نکته توجه شود که این بحث که اصولا اخوان به طور رسمی در سازماندهی جنبش نقشی نداشته است، بدین معنی نیست که جوانان هوادار اخوان در ماجرا نقشی نداشته اند. بلکه منظور این است که اصولا اخوان المسلمین و بعضی نیروهای سیاسی مصر با حرکت های رادیکال موافق نیستند و این یکی از ویژگی های نیروهای سیاسی خاورمیانه ایی جهان عرب می باشد که دلشان می خواهد به طور تدریجی پیش بروند. این امر منتج یک برآیند سیاسی مهم می شود که ممکن است در آینده ائتلافی بین برخی نیروهای سیاسی و گروه های نظامی صورت گرفته و با دادن برخی امتیارات سیاسی به این گروه های سیاسی، نیروهای رادیکال و جوانانی که خواسته های تغییرات بنیادین سیاسی هستند، فدا شوند. به طور کلی، در حال حاضر اخوان، یک سیاست محتاط و در عین حال فعال را در پیش گرفته و اعلام کرده که بنا ندارد در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کند.

پ: راهبرد رفتاری اخوان المسلمین در تحولات آتی مصر: راهبرد بسط نفوذ در جامعه

با تحلیل رفتاری اخوان، به نظر می رسد که راهبرد این جنبش، مبتنی بر نفوذ در جامعه مصر و تثبیت جایگاه خود است. شیوه های عملی کردن این راهبرد به گونه های زیر است.

پ-1- اول  تلاش برای کسب شناسایی به عنوان یک حزب رسمی

اگر  اخوان بتواند به این مهم دست یابد، یکی از بزرگترین موفقیت های این گروه خواهد بود.  البته با توجه به فضای بدبیی نسبت به اخوان المسلمین، چندان مشخص نیست که موفق شود به عنوان یک حزب سیاسی وارد صحنه شود. یکی از مهمترین موانع این است که در جهان عرب و خاورمیانه – که ترکیه هم شامل آن است-قانونی نا نوشته وجود دارد که احزاب و نیروهای سیاسی که رنگ و بوی مذهبی دارند، نمی توانند در صحنه فعالیت کنند. به همین خاطر شما اصلا کلمه اسلام را در اسم احزاب نمی بینید. با این شرایط معلوم نیست اخوان موفق شود با این وضعیت موفق گردد

پ-2- نفوذ در تدوین قانون اساسی جدید

در این راستا اخوان  سیاست صبر را در پیش گرفته که اگردر صورت گشایش سایس، از طریق مشارکت در انتخابات پارلمانی، موضع خود را تقویت کند. برای نیل به این هدف، اخوان المسلمین حتی از موض گیری تند در مورد خیلی از موضوعات جنجالی مثل منازعه اعراب و اسرائیل پرهیز کرده و اعلام کرده که خواهان برگزاری یک رفراندم در مورد کمپ دیوید است تا مشخص شود آیا مردم همچنان وفادار به صلح با اسرائیل هستند یا خیر.  همین امر درجه احتیاط اخوان را نشان می دهد که صریحا اعلام نمی کند ما خواهان قطع رابطه با اسرائیل هستیم.

پ-3- آزمایش نگرش مردم در مورد خواسته های سیاسی خود در انتخابات پارلمان

اخوان از طریق نمایندگان خودش در خارج از مصر مسائلی را مطرح می کند مثلا یکی از نمایندگان اخوان در انگلستان عنوان کرده بود باید برای جنگ با اسرائیل آماده شد. حتمالا آنها می خواهند با تست کردن افکار عمومی،  شرایط داخلی، منطقه ایی و بین المللی را ارزیابی را در مورد خواسته های خود ارزیابی نمایند. بنابراین اگر احساس کنند که فضای سیاسی باز است، مشخص است که این گروه، قویترین نیروی سیاسی مصر است.  احتمالا این گروه در پارلمان آتی قدرت زیادی بدست آورده و احتمال اینکه برای ریاست جمهوری نامزد شوند هم وجود دارد.

نتیجه گیری:

به عنوان نتیجه گیری این بحث باید متذکر شد که در تحلیل ها،  نباید در مورد قدرت اخوان المسلمین اغراق کرد. در حقیقت به رغم اهمیت نیروی سیاسی اخوان، این گروه سلطه و هژمونی کامل بر جامعه مدنی مصر ندارد. شاید قویترین جریان باشد اما هژمونی کامل بر نیروه های سیاسی ندارد. به هرحال همانطور که اشاره کردیم، اخوان سیاست صبر و انتظار و میانه روی در پیش خواهد گرفت و در عین حال به تقویت خودش خواهد پرداخت. سناریویی که نباید از آن غافل شد این است که اخوان، قربانی ائتلاف و اتحاد نیروهای داخلی، ارتش، دولت های غربی و آمریکا شده که در یک توافق – هرچند غیر رسمی- به اخوان اجازه وارد شدن به صحنه سیاسی را ندهند.