اهداف سیاست خارجی هند در آفریقا

دکتر زهرا ابوترابی اردستانی[1]

مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC

امروزه هند به عنوان بزرگترین دموکراسی با اقتصادی قدرتمند که دارای فرهنگ و مذاهب گوناگون میباشد قدم به عرصه جهانی میگذارد. اگر هند بتواند رشد خود را تداوم بخشد، قادر خواهد بود نقشي مهمی در تعاملات سياسي در دهه‌هاي آينده ايفا كند. هند با رشد اقتصادی که دارد  با توجه به روابط تاریخی، تجاری که با آفریقا دارد میتواند به عنوان شریک اقتصادی و تجاری آن مطح شود. در اجلاس سوم سران اتحادیه آفریقا و هندکه در سال 2015 در دهلی نو برگزار شد، باعث استحکام روابط این دو منطقه شد.                                                                               

 روابط تاریخی هند و کشورهای آفریقایی از قرن هیجدهم میلادی آغاز و شکل گسترده‌تری به خود گرفت. روابط اقتصادی هند با کشورهای آفریقایی به دوران قیل از استعمار انگلیس برمیگرد. و این روابط در قرن نوزدهم گسترش بیشتری پیدا کرد. در آن زمان توسط استعمارگران انگلیس و تجار، کارگران هندی ریادی به آفریقا مهاجرت کردند، که در گسترش روابط هند باکشورهای  آفریقایی تاثیرگذار بوده ‌است.بعضی از فعالان ضد استعماری دو طرف نیز تماس‌های با یکدیگر برای گسترش فعالیت‌های‌یشان داشته‌اند که می‌توان به حضور گاندی در سالهای 1906 تا 1914 در آفریقای جنوبی اشاره داشت. که این فعالان سیاسی برنامه هایی ار جمله فعالیتهای ضد استعماری و برنامه‌هایی نیز برای رعایت حقوق هندی‌ها و اتحاد بین آنها در آفریقای جنوبی داشته است.                                                                                                         هند بعد از استقلال در سال 1947 و به دنبال آغاز جنگ سرد ،با ابتکار چند کشور دیگر و رهبران هندی سیاست عدم تعهد به شرق و غرب را در سیاست خارجی‌اش پیش گرفت و با همکاری کشورهای در حال توسعه دیگر جنبش عدم تعهد را شکل دادند  که در اکثر موضوعات در سیاستگذاری خارجی از آن پیروی می‌کرد.
سیاست هند در قبال آفریقا در این دوران عموما در راستای جنبش عدم تعهد، توسط اولین نخست وزیر هندوستان یعنی جواهر لعل نهرو شکل گرفت که می‌توان آن را در چند اصل بیان کرد: حمایت از فعالیت‌های ضد استعماری و ضد تبعیض نژادی بود که حتی برخی رهبران این جنبش‌ها سیاست‌هایشان را از شخصیت‌های هندی مثل گاندی الهام گرفته بودند و همچنین حمایت از هندی تبارها بود. نهرو در دوران آغازین جنگ سرد و در دوران مبارزات استقلال‌طلبانه به اقلیت هندی ساکن در کشورهای آفریقایی توصیه می‌کرد ضمن اینکه در بخش‌های اقتصادی و سیاسی فعال باشند به آرمانهای ملتهای آفریقایی نیز احترام گذاشته مسائل خود را با آنها ادغام کنند. و از جمله دیگر برنامه‌ها در سیاست خارجی هند در این دوران حفظ و گسترش روابط با کشورهای مستعمره آفریقا به خصوص کشورهای مستعمره انگلستان و کمک به برنامه­های ضد استعماری آنها بود که هند همیشه بدنبال برقراری پیوندهای سیاسی و اقتصادی با این کشورها به خصوص کشورهای مستعمره شرقی آفریقا بود.                                                

با پایان دوران جنگ سرد و رقابت بلوکی در سیاست جهانی و همچنین نیازهای هند، سیاست خارجی هند به سوی آفریقا نیز دچار تغییر شد. اگر از دوران جنگ سرد هند و آفریقا در قالب جنبش عدم تعهد و فعالیت‌های ضد استعماری و ضد نژادپرستی همکاری داشتند، در دوران جدید با تغییر در وضعیت جهانی و نیازهای داخلی  و ملی هند مثل رشد اقتصادی سریع دلیلی بر سیاست‌های دیگری از جانب هند شد وهند  اقتصاد را دلیلی بر ادامه روابط با آفریقا کرد. استراتژی سیاست خارجی هند در رابطه با آفریقا را می‌توان با توجه به وضعیت و نیازهای ملی و داخلی هند و استراتژی کلی سیاست خارجی‌اش در چند بخش زیر خلاصه کرد:
1- گسترش روابط اقتصادی و همکاری در بخش انرژی 
2- حفظ و ارتقا روابط سیاسی و دیپلماتیک امنیتی با کشورهای آفریقایی به خصوص در مجامع بین‌المللی
3- توجه به وضعیت اقلیت­های هندی تبار در آفریقا و استفاده از پتانسیل‌های آنها

4- گسترش همکاری‌های جنوب و تحکیم روابط در چارچوب 

 در سال‌های اخیر با توجه به اینکه هند رشد سریع اقتصادی داشته و نیاز هند به منابع انرژی و همچنین حدود 12% از منبع نفت شناخته شده دنیا در آفریقا وجود دارد، این منطقه  به منبعی برای تامین انرژی هند تبدیل شده است. به دلایل مختلف مثل امنیت انرژی و استقلال منابع نفتی به دنبال متنوع کردن تامین انرژی خود بوده و در این زمینه همکاری‌های وسیعی با برخی کشورهای آفریقایی مثل سودان پی‌ریزی کرده است.  از دیگر شرکای هند در زمینه واردات و استخراج انرژی می‌توان به ساحل عاج، لیبی و نیجریه اشاره کرد که کشور اخیر دومین کشور فراهم کننده نفت  و منابع انرژی هند در آفریقا به شمار می آیند.

در مقابل، دسترسی هند به منابع  انرژی در آفریقا، هند آمادگی خود را در زمینه‌های مختلف مثل کاهش فقر و تامین مواد دارویی کمک‌هایی به این کشورها ارائه کرده است. عنصر مهم در تحلیل روابط هند با کشورهای آفریقایی، توجه به افزایش شدید سطح روابط تجاری و اقتصادی بین دو طرف بعد از پایان جنگ سرد و تغییر اولویت‌های هند با توجه به تغییر وضعیت جهانی و همچنین روند رو به رشد این روابط در سالهای اول قرن معاصر  میباشد. نکته مهم و مثبت در مورد روابط هند و آفریقا، علاقه بخش خصوصی هند برای سرمایه‌گذاری در در بخشهای مختلف این بازار وسیع در کنار بخش دولتی هند است ،که مورد تاکید و تایید کشورهای آفریقایی نیز می‌باشد.

دلایل پیشرفت سریع روابط هند و آفریقا می‌توان به بازدیدهای هیئت‌های بلند پایه هندی در سالهای 1997 و 1996 از کشورهای مختلف آفریقایی اشاره داشت که منجر به امضا تفاهم نامه های تجاری و اقتصادی زیادی بین طرفین شد و همچنین می‌توان به اعلام آمادگی هند برای همکاری با سازمانهای منطقه‌ای آفریقایی در زمینه‌های مختلف در این دوره اشاره داشت که از جمله این موارد می‌توان به شرکت هند در نشست سازمانهای منطقه‌ای سادک و اکواس در سال 1996 با هدف کمک به آنها و همکاری با آنها اشاره داشت.

هند همواره در کنار تلاش برای پیشرفت روابط سیاسی ،اقتصادی و تجاری آمادگی خود را برای همکاری و کمک به کشورهای آفریقایی در زمینه‌های فنی و انتقال تکنولوژی اعلام کرده است و همکاری‌هایي نیز در زمینه آموزش، و همچنین سرمایه‌گذاری در بخش ارتباطات کشورهای آفریقایی داشته است هند کمک‌های فنی خود را با کشورهای آفریقایی تحت برنامه همکاری فنی و اقتصادی و همچنین طرح ویژه کمک به کشورهای مشترک‌المنافع آفریقایی به خصوص به کشورهای شرقی آفریقا ارائه کرده است.
اولین نشست هند با سران اتحادیه کشورهای آفریقایی در آوریل 2008 در دهلی نو برگزار شد. این نشست با هدف گسترش همه جانبه همکاری‌های دوجانبه در زمینه انرژی و معادن، آموزش، سلامت محیط زیست برگزار شد. گرچه وجود همکاری بین دو طرف پدیده‌ای جدید نبوده ولی این نشست زمینه‌ای برای گسترش و جدی‌تر شدن روابط بوده است و آنچنان که «آناند شرکا» وزیر امور خارجه هند و مسئول برگزاری نشست ذکر می‌کند: “با توجه به سابقه مثبت طرفین زمینه همکاری فراهم است ولی آفریقا و هند هر دو با مشکلاتی روبروهستند که با همکاری هم می‌توانند تا حدی بر آنها فائق آیند و نیازهای یکدیگر را بر طرف کنند” و بر طبق آنچه او ذکر می‌کند هند آمادگی لازم همکاری گسترده‌تر و کمک در زمینه‌های تکنولوژیک و آموزش را ضمن  انرژی  دارد.
با توجه به ویژگیها و پتانسیل‌های آفریقا و منابع زیاد و دست‌نخورده‌ایی که در این قاره وجود دارد و همچنین وضعیت اقتصادی در حال توسعه هند، این کشور به دنبال گسترش روابط خود با آفریقا در کنار کم توجهی غربی‌ها به این منبع عظیم ثروت است. از جمله خصوصیات و ظرفیت‌های قاره آفریقا می‌توان به امکاناتی که برای سرمایه‌گذاری شرکت‌های هندی در عرصه‌ای که شرکت‌های بزرگ غربی حضور کمتری دارند و در نتیجه توان رقابتی کمتری می‌طلبد و همچنین آفریقا بازار مصرف خوبی  برای صادرات کالاهای هندی میباشد.

از آنجا که کشورهایی آفریقایی در آموزش نیروهای نظامی و دفاعی خود مشکل و توانایی کمی دارند معمولا افسران خود را به کشورهای دیگر برای آموزش می‌فرستند اولین همکاری نظامی بین هند و آفریقا در دهه 60 میلادی بود که برخی از کشورهای آفریقایی استقلال یافته از استعمار انگلیس نیروهای خود را برای آموزش به هند می فرستادند.
در دوره بعد از جنگ سرد ،هند در برخی عملیاتهای حفط صلح سازمان ملل مثل عملیاتهای سومالی، کنگو، نامبیا، موزامبیک، رواندا، لیبریا، سیرالئون و آنگولا نقش‌های مثبتی داشته است که مورد تحسین مقامات محلی نیز قرار گرفته ،ولی در یک مورد کشورهای غرب آفریقا حضور نیروهای حافظ صلح هندی در سیرالئون را بعنوان دخالت در امور داخلی آن کشور دانسته‌اند و آن را تهدیدی برای ازبین بردن  صلح دانستند. هند و کشورهای آفریقای دارای پیوندهای تاریخی با یکدیگر بوده  و در قرن بیستم از هند بین مردم و دولتمردان آفریقایی به دلیل اینکه هند از فعالیتهای ضد استعماری و ضد نژادپرستی آفریقا پشتیبانی کرده و با توجه به سیاستهای هند در قالب جنبس عدم تعهد در دوران جنگ سرد تصویر مثبتی وجود دارد. با توجه به این اعتبارات و نیز نیازهای داخلی هند و استراتژي كلان اقتصادی هند در عرصه جهانی، هند در دوران بعد از جنگ سرد به دنبال همکاری با کشورهای آفریقایی با هدف منافع ملی متقابل بین دو طرف بوده است و در پی گسترش روابط خود با کشورهای اتحادیه آفریقا و دیگر سازمانهای منطقه‌ای آفریقایی بوده است. در مجموع هند در سیاست آفریقایی خود بعد از جنگ سرد با توجه به وضعیت داخلی خود و شرایط منطقه‌ای و جهانی به دنبال پیشرفت در روابط اقتصادی بوده و سیاست متنوع کردن منابع انرژی‌اش را با گرایش به سمت بازار انرژی آفریقا هدایت کرده است و در چارچوب استراتژی جنوب-جنوب و نشست  ، به دنبال تنوع و عمیق کردن روابط با کشورهای آفریقایی در همه عرضه‌ها بوده است. در زمینه سیاسی و دیپلماتیکی نیز هند در چارچوب اهداف کلان جهانی خود و ایفای نقش هر چه بیشتر در عرصه جهانی به دنبال کسب حمایت کشورهای آفریقایی از راه های مختلف و یا همکاری و همراهی با آنها برای به پیش بردن اهداف در نظر گرفته شده در استرتژی کلان خود به خصوص در سازمان ملل بوده است.

منابع:                                                                                                                                                  

• Agarwal, Ram Gopal. 1967. Joint Ventures as an Instrument of Export Promotion. Foreign Trade Review January–March.
• Ali Sadiq, Shanti. 1987a. India-Africa through ages. NBT: New Delhi.
• Ali Sadiq, Shanti. 1980. India’s Support to African Liberation Movements. In India and Africa ed. by R.R. Ramachandani. New Delhi: Kalinga Publications.
• Beri, Ruchita. 2003. India’s Africa policy in the post-cold war Era: An assessment. Strategic Analysis 27(2): 216–232.
• Brecher, M. 1968. India and world Politics-Krishna Menon’s view of the world. London: OUP. Calcutta Session of AICC, 1928.
• Chhabra, H.S. 1986. India and Africa. Saga of Friendship, New Delhi: Government of India. Dubey, A.K. 1989. Nehru and Indian Role in African Liberation Struggle (1947–64). Africa: Journal of African Studies Society of India, July.
• Dubey, A.K. 2010. India-Africa relations: Historical connections and recent trends. In Trends in Indo-African Relations, ed. Ajay Dubey, 17–44. New Delhi: Manas Publication. .
• Gopal, Ajit S. 1984. Indians in Africa: Ambassadors for India. World Focus 58.
• Guha, Ramachandra. 2013. Gandhi before India. UK: Penguin. Gurirab, Theo-Ben. 2000. UN Peacekeeping in the New Millennium. USI Journal 384–385.
• Hodgekin, Thomas. 1956. Nationalism in colonial Africa. London: FederickMullar.
• Huttenback, R.A. 1966. Indians in South Africa 1860–1914: The British imperial philosophy on trial. English Historical Review 81: 273–291.
• Jayasuriya, Shihan D.S., and Richard Pankhurst (eds.). 2003. The African diaspora in the Indian ocean. Eritrea: Africa World Press.
• Jeevanjee A.M. 1912. An Appeal on behalf of Indians in East Africa. Bombay.
• Khan, Sana Aftab. n.d. Piracy in Somali waters: Rising attacks impede delivery of humanitarian assistance. UN Chronicle, United Nations Department of Public Information, Outreach division.
• Ministry of External Affairs. 1972. Foreign Affairs Record. New Delhi: Government of India.
• Nehru, Jawaharlal. 1961. India’s foreign policy: selected speeches, September 1946–April 1961. New Delhi: Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Govt. of India.
• Pandya, Y., and Rawal, T. 2002. The Ahmedabad chronicle, imprints of a millennium. Ahemadabad: Vastu Shilpa Foundation for Studies and Research in Environmental Design. Permanent Mission of India to UN. n.d. India and UN peacekeeping. Available online: https:// www.pminewyork.org/pages.php?id=5.
• Pham, J.Peter. 2011. India in Africa: Implications of an emerging power for AFRICOM and US strategy. Strategic Studies Institute. USA: Monograph. Polo, Marco, and J. Masefield. 2009.
• Rao, Inderjit. 2006. India, Africa ready to embrace global destiny. Minister of State External Affairs. 15 January http://meaindia.nic.in/interview/2006/01/25in01.htm.
• India’s engagement with the African Indian Ocean rim states. Programme Paper London: Chatham House. Vohra, N.N., and K. Mathews (eds.). 1997.
• Africa-India and South-South cooperation. New Delhi: Har-Anand Publications. Zuma, Nkosazana Dlamini. 2013.

[1] فوق دکترا روابط بین الملل در مرکز مطالعات اسیای جنوب غربی، دانشکده روابط بین الملل، دانشگاه جواهر لعل نهرو ،دهلی ، هندوستان. و کارشناس مسایل خلیج فارس