اردشیر پشنگ
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
بیان رخداد
سومین انتخابات پارلمانی در عراق روز 30 آوریل برگزار شد و گروههای مختلف سیاسی در این کشور برای کسب کرسی های بیشتر پارلمانی در برابر هم صف آرایی کردند. اما این انتخابات جدای از اهمیت بسیار زیاد آن برای گروه ها و جریان های سیاسی، قومی و مذهبی عراقی برای بسیاری از بازیگران و کشورهای غیر عراقی از جمله همسایگان این کشور دارای اهمیت به سزایی بود. در بخش نخست از سلسله مقالات موسوم به «انتخابات عراق از دریچه نگاه همسایگان» به بررسی مواضع، سیاست ها و تاثیرگذاری ها و تاثیرپذیری های ایران از تحولات سیاسی عراق بطور عام و سه انتخابات پارلمانی این کشور بطور خاص پرداخته شد. حال در دومین مقاله در زمانی که عراق درگیر بحران جدی و تازه ای تحت تاثیر حمله داعش است، به بررسی مواضع، سیاست ها و عملکرد ترکیه به عنوان یکی دیگر از مهمترین همسایگان عراق که در مرزهای شمالی این کشور قرار دارد خواهیم پرداخت.
واژگان کلیدی: سیاست خارجی ترکیه، روابط ترکیه و عراق، روابط ترکیه و اقلیم کردستان عراق، ترکیه و انتخاباتهای عراق، ترکیه و اهل سنت عراق.
تحلیل رخداد
روابط ترکیه و عراق از نظر تاریخی برخلاف روابط عراق با دیگر همسایگانش از یک ثبات نسبی همواره رو به گسترش برخوردار بوده است این وضعیت حتی در دهه 1990 که عراق تحت تحریم های فلج کننده بین المللی قرار داشت نیز ادامه داشت. حتی طرفین به دلیل داشتن دغدغه و نگرانی امنیتی مشترکی بنام کردها، توافقنامه ای امنیتی امضا کرده بودند که به طرفین اجازه می داد تا در صورت لزوم مخالفین و شورشیان کُرد را تا عمق مشخصی در خاک یکدیگر تعقیب کنند. البته ناگفته پیداست که در برهه هایی از زمان بنا به شرایط و اقتضائات منطقه ای و بین المللی و گاه نیز متاثر از تحولات داخلی عراق، ترک ها مدعی بخشی از خاک عراق با محوریت و مرکزیت کرکوک می شدند. اما حمله آمریکا به عراق در سال 2003 و عدم صدور مجوز استفاده از خاک ترکیه توسط آمریکا باعث سردی در روابط آنکارا و واشنگتن شد این سردی روابط در شرایطی که از 2003 به بعد عملاً سیاست عراق توسط آمریکا پی ریزی و رهبری می شد بر روابط میان آنکارا با همسایه جنوبی اش نیز تاثیرگذار بود بخصوص آنکه شاهد قدرت گیری بیش از پیش کردها در عراق بود امری که می توانست به عنوان یک الگو به استان های 19 گانه کردنشنین ترکیه سرایت کند لذا آمیزه ای از حساسیت و نگرانی مهمترین ویژگی های رفتار و مواضع سیاست خارجی ترکیه در قبال تحولات عراق را مشخص می کرد. این حساسیت و نگرانی اما در قبال سه انتخابات مختلف پارلمانی در عراق دارای ویژگی ها و تمایازت خاصی در عمل و رفتار این کشور بود.
انتخابات 2005
واکنش ترکیه به انتخابات 2005 را می توان دنباله روی همان بهت توام با نگرانی در قبال تحولات سریع عراق قلمداد کرد. در زمانی که عراقی ها در صفوف رای ایستاده بودند ترکیه از یکسو از استقرار دموکراسی و بازگشت امنیت در عراق استقبال می کرد و اما از سوی دیگر به شدت نگران از افزایش دامنه اختیارات و قدرت کردها در شمال این کشور بود. نگرانی های ترکیه در قبال کردستان عراق به نحوی بود که حتی باعث شد تا نخست وزیر این کشور بطور رسمی این منطقه را تهدید به لشکرکشی کند و حتی رجب طیب اردوغان ،نخست وزیر ترکیه، در برابر تلاش کردها برای بازگرداندن کرکوک به منطقه اقلیم کردستان در چارچوب ماده 58 قانون اساسی (بعدها به ماده 140 تغییر نام داد) مدعی سلطه تاریخی ترکیه بر این شهر و اصالت ترکمانی آن شد و در همین زمان در قبال درخواست رهبران کرد جهت ایجاد روابط حسنه به صراحتی توام با کنایه اعلام کرد ترکیه تنها دولت بغداد را می شناسد و با قبایل و اقوام وارد ارتباط نمی شود.
انتخابات 2010
در خلال سالهای 2005 تا 2010 از یکسو شاهد تثبیت دولت تازه تاسیس عراق هستیم و از سوی دیگر هرچند هنوز درگیری میان مخالفین نظام جدید با دولت مستقر و نیز آمریکا در جریان بود اما کم کم اهل سنت به سمت آشتی و الحاق به روند جدید گام بر می داشتند، در چنین فضایی و از یکسال پیش از انتخابات دوم پارلمانی، شاهد تحرکات دیپلماتیک گسترده میان طیفی از کشورهای ناراضی از قدرت گیری کردها و شیعیان در عراق هستیم. ترکیه محور این تحرکات دیپلماتیک است و بالاخره و در منزل شخصی «احمد داود اوغلو» ،وزیر امورخارجه ترکیه، ائتلاف العراقیه اعلام موجودیت کرد ائتلافی فراگیر که در آن گروههای مختلف سنی به همراه برخی شیعیان سکولار حضور داشتند و نهایتاً ایاد علاوی را به عنوان رهبر انتخاب کردند، حمایت های گسترده تبلیغاتی –رسانه ای و مالی ترکیه، عربستان و … در کنار عدم اتحاد گروههای شیعی باعث شد تا نهایتاً العراقیه در میان تعجب همگان با کسب 91 کرسی پیروز انتخابات لقب بگیرد. اما این پیروزی و همه تلاشهای دولتهای مختلف از جمله ترکیه هم نتوانست ردای نخست وزیری را بر تن علاوی کند و به دلیل به حد نصاب نرسیدن (163 کرسی لازم) یکبار دیگر و پس از کش و قوسهای زیاد مالکی به نخست وزیری رسید. به نظر می رسد واقعیات جمعیتی عراق و اینکه نهایتاً شیعیان نزدیک به ایران تعیین کننده نهایی وضعیت سیاسی در بغداد هستند در این دوره خود را بطور کامل به ترکیه ایها نمایاند و این مساله باعث تغییری جدی در رویکرد دولت ترکیه در قبال تحولات عراق شد. تغییری که هم در میزان حمایتش از اهل سنت خود را نشان داد و هم در ارتقای روابط آنکارا –اربیل بسیار موثر بود. تغییری که میتوان آن را «قطع امید ترکیه از عراق جدید» نامید.
انتخابات 2014
نتایج انتخابات 2010 و دیدن این واقعیات که نمی توان عراقی چون گذشته را در بغداد تصور کرد باعث شد تا عملاً ترکیه بر خلاف دوره پیشین، در این دوره حضور و حمایتی قابل توجه از اهل سنت نداشته باشد. بحران سوریه و تحولات مصر و افزایش اختلافات آنکارا –ریاض در کنار چند دستگی شدید اهل سنت عراق در کنار بسیاری از عوامل دیگر عملاً باعث شد تا ائتلاف حاکم (دولت قانون) با رهبری نوری مالکی پیروز انتخابات شود. در این دوره شاهد آن هستیم ترکیه روابط پر تنش خود با کردها در دور اول و روابط سیاسی عادی اش با آنها در دور دوم را تبدیل به روابطی استراتژیک کرد.
اما در حدفاصل سالهای 2010 تا 2014 چند اتفاق دیگر نیز در عراق افتاد ابتدا خروج نیروهای آمریکایی در دسامبر 2011 بود که عملاً باعث شد قدرت ایران در عراق از دید ترکها بلامنازع تر از قبل شود. سپس در فاصله کوتاهی «طارق الهاشمی» معاون رئیس جمهور عراق و اهل سنت این کشور (گفته میشود اصالتی ترکمانی دارد) متهم به دست داشتن در مدیریت برخی اقدامات تروریستی شد الهاشمی ابتدا به اربیل و از آنجا به ترکیه پناهنده شد و همین امر روابط آنکارا –بغداد را متشنج تر کرد. افزوده شدن کسانی همچون رافع العیساوی (وزیر دارایی عراق) به لیست متهمین و سپس تظاهراتهای دامنه دار و گاه خونین در شهرهای سنی روابط دو طرف را متشنج تر کرد. در این بین ترکیه بطور رسمی از کشیده شدن خط لوله نفتی جدیدی از سوی اقلیم کردستان حمایت کرد و مخالفتهای آمریکا و دولت عراق هم هیچ تاثیری بر اراده آنکارا وارد نساخت. همه اینها دست به دست هم دادند تا ترکیه دیگر منافع خود را نه از طریق صندوقهای رای و انتخابات پارلمانی بلکه از راه اولویت دادن به اربیل و گسترش روابطش با کردها و حمایت از آنان در قبال دولت مرکزی دنبال کند.
چشم انداز پیش رو
انتخابات 2014 پارلمانی عراق، تحولات این روزهای این کشور تحت تاثیر حملات داعش و حوادثی که در چهار سال گذشته رخ داده است عملاً باعث شده تا ترکیه در تدوین استراتژی کلان خود در قبال عراق یک تجدید نظر اساسی کند به نوشته فاینشنال تایمز حتی مقامات ارشد حزب عدالت و توسعه از اعلام استقلال کردستان عراق در شرایط فعلی حمایت خواهند کرد اینها بدان معنی است که ترکیه از روزی که دیدند ایاد علاوی نمی تواند حتی با 91 کرسی و پیروزی در انتخابات پارلمانی تشکیل دولت دهد و ترتیب و کمیت آرا به گونه ای است که همواره دست همسایه شرقی اش (ایران) را بالاتر از خود می بیند و سپس در سوریه نیز آنگونه که انتظار می رفت روند بحران به سقوط اسد و روی کار آمدن دولتی نزدیک به این کشور منجر نشد در نتیجه این کشور راه جدیدی و پیچیده تری را در قبال عراق انتخاب کرده است راهی که می تواند رقابت ها و تنش ها در منطقه کم ثبات خاورمیانه را بیش از پیش افزایش دهد!
