اتحاد عربستان و بحرین: اتحادیه ای دو جانبه یا سلطه یکجانبه

کامران کرمی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

سرانجام پس از چندین ماه زمینه سازی عربستان و بحرین برای مشروعیت بخشیدن به مداخله در بحرین، یک مسئول بحرینی تأکید کرد که این کشور با طرح شاه سعودی برای الحاق به عربستان موافقت کرده است. اتحادیه دوجانبه مورد توافق این کشور با عربستان سعودی، در چهار محورامنیت، دفاع، اقتصاد، و امور خارجی خواهد بود.حکومت آل خلیفه در بحرین با اعلام تشکیل اتحادیه ای دوجانبه با عربستان سعودی، رسماً به عربستان الحاق خواهد شد.افزایش تبادل نامه بین شاه بحرین و همتای سعودی در این زمینه حاکی است که حاکمیت در بحرین تصمیم قطعی خود را برای تشکیل اتحادیه ای دوجانبه با عربستان و پیوستن به این کشور گرفته است. در این نامه ها که آخرین نامه را محمد بن مبارک آل خلیفه معاون نخست وزیر بحرین به شاه سعودی رسانده است، درباره چارچوب الحاق بحرین به عربستان سعودی توافق شده است.در همین راستا از وجود برخی نشست های محرمانه برای بررسی این طرح که به معنای الحاق نهایی و کامل بحرین است، حکایت شده است.حال با توجه به این مقدمات سوالی که در این میان وجود دارد این است که اهداف عربستان و بحرین از تشکیل این اتحادیه چیست و آیا اتحاد با عربستان در بلند مدت می تواند زمینه های الحاق و وابستگی بحرین را فراهم کند؟

کلید واژه: عربستان، بحرین، بهار عربی، کنفدراسیون، خلیج فارس.

تحلیل رخداد

موضع سران سعودی

در همین راستا عبدالله بن عبدالعزیز پادشاه سعودی در نشست شورای همکاری در ریاض در نوزدهم دسامبر سال گذشته، از کشورهای عضو دعوت کرد تا با عبور از مرحله همکاری، وارد مرحله اتحاد در چارچوب یک سرزمین واحد شوند.سعود الفیصل وزیر خارجه سعودی نیز دو هفته قبل در همایش جوانان عرب منطقه تأکید کرد که هماهنگی و همکاری کشورهای شورای همکاری کافی نیست و لازم است که به روشی برسیم که بتوانیم بر اساس آن یک اتحادیه مورد قبول همگان تاسیس کنیم.در این موضوع ما از یک نظمی برخوردار هستیم، ما تجربه واقعا موفقی در منطقه داشته‌ایم یکی از آنها اتحاد میان هفت‌ شیخ نشین امارات بوده که باعث تشکیل امارات متحده عربی در سال 1971 شد.از اینرو مشخص است که مقامات عربستانی از فردای تحولات بهار عربی و نگرانی هایی که از این بابت داشته و دارند، در صددند که این اتحادیه هر چه زودتر تاسیس گردد.

نشست شورای همکاری در ریاض

در این ارتباط رهبران کشورهای شورای همکاری خلیج فارس دیروز دوشنبه نشست مشورتی را برای بررسی اتحادیه کنفدرالی و احتمال ایجاد اتحادیه‌ای از نوع اتحادیه عربستان و بحرین را برگزار کردند. رهبران کشورهای عربی شورای همکاری در ریاض موضوع اتحاد میان عربستان و بحرین که یکی بزرگ‌ترین کشور شورا و دیگری کوچک‌ترین کشور عضو محسوب می‌شود را مورد بررسی قرار دادند.همچنین قرار بود که در این نشست اتحادیه کنفدرالی نیز مورد بررسی قرار گیرد که به نشست آتی موکول گردید. موضوع تشکیل اتحادیه محور اصلی گفت و گوهای مشورتی 6 کشور عربستان، امارات، کویت، عمان، قطر و بحرین است که تنها دلیل آن فشارهای بی‌امان متوجه از سوی ایران و خلاء استراتژیکی است که پس از عقب‌نشینی نیروهای امریکایی از عراق حاصل شده است.

نگرانی های بحرین و اهداف عربستان

پس از آغاز جنبش اعتراضی در بحرین در فوریه 2011، عربستان سعودی که موجودیت آل خلیفه را در منطقه در خطر میدید، نیروهای خود را تحت عنوان توافقنامه نیروهای سپر جزیره برای مداخله و تغییر وضعیت موجود در بحرین اعزام کرد.برهم خوردن توازن منطقه ای و همچنین خیزش جنبش اعتراضی در بحرین، سران این دو کشور را بر آن داشت تا برای توجیه علت حضور نیروهای سعودی در بحرین، و جلوگیری از گسترش اعتراضها به عربستان، به فکر الحاق بحرین به عربستان بیفتند.

بحرین بیش از هر کشوری اصرار دارد که اتحادیه کنفدرالی تشکیل شود. به گونه‌ای که مجلس نمایندگان آن در یک نشست فوق‌العاده به طور عجولانه طرح مربوط به کنفدرالیسم شورا را تصویب کرد. بحرین موقعیت استراتژیکی دارد، از ثروت‌های طبیعی برخوردار است و مرکز مالیمنطقه محسوب می‌شود،اما با خطرات امنیتی و تهدیدات مرزی مواجه است و اینوضعیت شکننده در منطقه باعث گردیده تا اصرار زیادی برای تشکیل اتحادیه کنفدرالیسم داشته باشند، تا بتواند تا در برابر این تهدیدها بایستد.

در اين ميان عربستان تلاش مي كند تا نفوذ خود را بر اين كشور افزايش دهد؛ اما این نفوذ زمانی می توانست اثرگذار باشد که مبتني بر اراده مردم بحرين و عربستان باشد.اتحاد ميان عربستان و بحرين نگرانی از بابت حوادث منطقه و بهم خوردن توازن منطقه ای و ارسال پيام به قدرت هاي ديگر منطقه مانند ايران است.دولت عربستان در بحرين به طور كامل حضور دارد و دولت منامه در زمينه اقتصادي و مالي كاملا متكي به آل سعود و تحت نفوذ آن است و حتي بخش گردشگري بحرين نيز وابسته به گردشگري عربستان است.بحرین و عربستان امیدوارند که با تشکیل اتحادیه میان عربستان و بحرین اکثریت شیعیان بحرین که بیش از 75 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند از اکثریت بیفتد و با احتساب جمعیت عربستان شمار آنها تا 10 درصد کاهش یابد.

عدم تمایل دیگر کشورهای شورای همکاری

اراده سیاسی پایه اصلی تشکیل اتحادیه خلیج فارس است، اما نگرانی‌هایی نیز نزد دیگر کشورهای ساحلی وجود دارد که با تشکیل اتحادیه، کشورهای کوچک این مجموعه تحت سلطه کشورهای بزرگ به ویژه عربستان قرار بگیرند.این نگرانی وجود دارد که این اتحادیه به ضرر کشورهای کوچک باشد. همه کشورهای عضو شورای همکاری تمایل به ورود به این اتحادیه را ندارند.برخي از این كشورهامخالف اتحاد ميان دو كشور هستند و اين اقدام را به منزله خطري براي جامعه مدني مي دانند.اين امر از ديدگاه امارات، قطر و عمان نيز مردود است و اين كشورها نگران گسترش نفوذ آل سعود بر كشورهايشان هستند.ملت هاي منطقه در عراق، عربستان، كويت، امارات، قطر، بحرين و عمان با يكديگر تعامل و ارتباط دارند و در ميان آنها يك نوع وحدت تاريخي برقرار است كه نمي توان آن را ناديده گرفت.نکته مهمی که در این میان وجود دارد این است که اتحاد حقيقي جز با وجود نظام هاي دمكراتيكي كه در آنها مردم بر كشورهايشان حاكم باشند، تحقق نخواهد يافت و چنين امري به طور كلي در عربستان يافت نمي شود. اگر قرار باشد اتحاد بحرین و عربستان گام نخستین برای اتحاد شورای همکاری خلیج فارس باشد، حتما کشورهای دیگر عضو این شورا یعنی قطر، کویت، امارات و عمان نیز در صف مخالفین این ایده قرار خواهند گرفت. علی رغم پیوستگی جغرافیایی و شباهت هایی که بین اعضای شورای همکاری وجود دارد، اختلافات بین این کشورها نیز کم نیست. اکثر کشورها با عربستان مسائل مرزی حل نشده دارند؛ امارات، عمان، کویت و قطر از جمله کشورهایی هستند که هنوز بر سر مناطق مرزی خود به حل و فصل نهایی با عربستان نرسیده اند.

دورنمای رخداد

ایده اتحاد میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، تلاشی از سوی سیاستمداران سعودی برای مقابله با امواج انقلاب های عربی است که کشورهای خاورمیانه از جمله پادشاهی های خلیج فارس را تهدید می کند. نخستین بار در اجلاس سران شورای همکاری خلیج فارس در دسامبر سال گذشته میلادی، این ایده توسط سعودیها مطرح شد. آنها ضمن گلایه از سطح همکاری های کشورهای شورا، خواستار اتحاد نظامهای سلطنتی عربی شدند. در طول این مدت کشورهای عضو تصمیم‌های متعددی را با الگوبرداری از اتحادیه اروپا برای ایجاد اتحاد گمرک‌های میان یکدیگر و تاسیس یک اتحادیه گمرکی یک‌پارچه و همچنین تشکیل واحد پولی یکسان اتخاذ کرده‌اند که تا کنون در تحقق همگی این اهداف ناکام مانده اند.

حال اتحاد بحرین و عربستان در چهار حوزه امنیت، دفاع، اقتصاد، و امور خارجی می تواند پرسش های متعددی را مطرح کند که پاسخ آنها منوط به تحقق سناریوهای آینده می باشد. از جمله اینکه اتحاد کشور کوچکی چون بحرین با وسعت هفتصد کیلومتر مربع و اقتصادی که متکی به کمک های خارجی است، با کشوری که بیش از دو و نیم میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد و بزرگترین صادرکننده نفت جهان است، معنایی جز تحت الحمایگی دارد؟ آیا اتحاد میان بحرین و عربستان زمینه ساز اتحادیه کنفدرالیسم در خلیج فارس خواهد بود؟آنچه که در این میان روشن است، نگرانی عربستان سعودی از برهم خوردن توازن منطقه ای و حادث شدن حوادث خاورمیانه در حوزه پیرامونی عربستان، بیشترین تاثیر را در ایجاد اتحاد با بحرین داشته و دارد که با توجه به ضعف های استراتژیکی بحرین می تواند زمینه ساز الحاق بحرین به عربستان را در پی داشته باشد.