استاد دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

در یک سال گذشته روند عادی سازی روابط اسرائیل و کشورهای عربی سرعت بسیاری به خود گرفته است. برای بررسی بیشتر این روند گفتگویی با دکتر محمد مهدی مظاهری داشته ایم:

 واژگان کلیدی: آینده ,پیمان ابراهیم ,راههای پیش روی ایران,اسرائیل ,تنش زدایی,اعراب,عادی سازی ,محمد مهدی مظاهری

مرکز بین المللی مطالعات صلح: تحلیل شما از ریشه ها و دلایل شکل گیری توافق ابراهیم چیست؟

به نظر می رسد این توافق بیش از هر چیز حاصل موفقیت لابی پر نفوذ اسرائیل در ایالات متحده است. لابی ای که موفق شد دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق آمریکا را برای تحت فشار قرار دادن ایران و تنگ تر کردن حلقه تهدیدها و تحریمها بر علیه کشورمان مجاب کند. در این راستا خروج غیر قانونی از برجام و زمینه سازی برای عقد «پیمان ابراهیم» دو نمونه از مخرب‌ترین و اثر گذارترین اقدامات دولت سابق آمریکا هستند که با نفوذ لابی آنها تدارک دیده شدند و به طور خاص منافع و امنیت جمهوری اسلامی ایران را هدف قرار داده اند. از بازگشت تحریمهای برجامی و فراتر از برجام که همچنان سایه آن‌ بر سر ملت ایران سنگینی می کند که بگذریم، ترامپ با تشویق کشورهای عربی به عادی سازی روابط با اسرائیل، بذر شوم تفرقه و دو دستگی را در منطقه استراتژیک غرب آسیا کاشت و آسیبی به آرمان فلسطین زد که پیش از این مسبوق به سابقه نبوده است. 

مرکز بین المللی مطالعات صلح:  به نظر شما این توافق چه تأثیراتی بر منطقه و رویکرد اسرائیل داشته است؟

در سایه مشروعیتی که عادی سازی مناسبات برای اسرائیل ایجاد کرده، آنها شهرک سازی های غیر قانونی خود را توسعه داده، بر سطح فشار و خشونت نسبت به شهروندان فلسطینی ساکن سرزمینهای اشغالی و نوار غزه افزوده و سرمست از این پیروزی، به سمت معرفی جمهوری اسلامی ایران به عنوان دشمن و تهدید اصلی و مشترک اعراب و اسرائیل و خارج کردن فلسطین از حلقه توجه کشورهای عربی پیش می روند. تصمیم نفتالی بنت، نخست وزیر اسرائیل برای تشکیل جلسه رسمی دولت در بلندی‌های جولان اشغالی از دیگر تبعات توافق ابراهیم و عادی سازی روابط برخی کشورهای عربی با اسرائیل است که پیامی جز تأکید این رژیم بر ادامه اشغالگری و سیاست توسعه سرزمینی ندارد. 

مرکز بین المللی مطالعات صلح: منافع و اهداف اسرائیل تا حد زیادی قابل درک است، اما کشورهای عربی مسلمان چه منافعی در عادی سازی روابط با این رژیم دارند؟

هر چند در رسانه های عربی تلاش می شود تا بعد اقتصادی، فرهنگی و ورزشی همکاری های اعراب و اسرائیل پررنگ شود،اما واقعیت این است که این توافق بیش از هر چیز رنگ و بوی سیاسی و امنیتی دارد. کشورهای عرب حاضر در این پیمان، به ویژه امارات و بحرین در تلاشند از نفوذ لابی اسرائیل در آمریکا به نفع خود استفاده کنند و ضمن تشدید سیاست ایران هراسی و متقاعد کردن واشنگتن به تداوم سیاستهای سختگیرانه در قبال ایران، توجه آمریکا و همپیمانان اروپایی‌اش را مشکلات خود از جمله انتقادات مربوط به حقوق بشر منحرف کرده و این دولتها را برای تداوم حضور در منطقه خلیج فارس و فروش چشمگیر تسلیحات به دولتهای این منطقه متقاعد کنند. 

مرکز بین المللی مطالعات صلح: به نظر شما این روابط می تواند پایدار باشد و به سایر کشورهای عربی هم گسترش پیدا کند یا به دلیل تغییر دولت در آمریکا و فشار افکار عمومی جهان اسلام متوقف می شود و به تدریج به سردی می گراید؟

هر چند پیش بینی دقیق آینده کار ساده ای نیست، اما شواهد و قرائن موجود حاکی از آن است که اگر تغییر جدی در ساختار روابط منطقه ای ایجاد نشود، در سالهای آینده شاهد عادی شدن روابط دیپلماتیک تعداد بیشتری از کشورهای عربی مسلمان با اسرائیل خواهیم بود. این ادعا بر دلایل مختلفی استوار است؛ دلیل نخست وابستگی دولتهای عرب منطقه به آمریکا است، دولتهای آمریکا نیز از هر طیف و گرایش سیاسی که باشند تحت نفوذ لابی اسرائیلی قرار دارند و بنابراین به دنبال امنیت و منافع اسرائیل هستند؛ نتیجه چنین ترکیبی این می شود که همچنان دولتهای عربی بیشتری برای عادی سازی روابط با اسرائیل تشویق می شوند و تحت فشار قرار می گیرند. 

دلیل دوم ضعف جامعه مدنی در کشورهای عربی و خاموش شدن صدای افکار عمومی جهان اسلام است؛ در حالی که بعد از توافق ابراهیم اعتراضاتی در برخی کشورهای اسلامی از جمله پاکستان، بحرین و سودان صورت گرفت، سکوت کشورها و ملتهای اسلامی بعد از اولین سفر و دیدار نخست وزیر اسرائیل از امارات متحده عربی نشان داد حساسیت‌های اولیه به عادی سازی روابط با اسرائیل تا حد زیادی کاهش یافته و بنابراین دولتهای عربی می توانند بدون نگرانی از تبعات سیاسی و اجتماعی برقراری روابط نزدیک و استراتژیک با رژیم اسرائیل در این مسیر گام بردارند. 

دلیل سوم نیز تمایل دولت بایدن برای بازگشت به برجام و پایان دادن به مناقشه هسته ای با ایران است؛ مسأله‌ای که اسرائیل و دولتهای عرب منطقه را به طور مشترک نگران می کند. بی شک ایرانِ فارغ از تحریم و فشار، قدرتی منطقه ای و رقیبی جدی خواهد بود و «جلوگیری از ظهور مجدد ایران قدرتمند» هدف مشترکی است که اعراب و اسرائیل را به هم نزدیک می کند. 

البته در پرونده عادی‌سازی روابط یا همان توافق ابراهیم، عربستان سعودی مهره کلیدی و اثر گذار است و طبیعی است که اسرائیل با تحت فشار قرار دادن دولت آمریکا بیش و پیش از هر چیز به دنبال متقاعد کردن عربستان برای عادی سازی روابط است تا به دنبال آن شرم این کار برای بقیه دولتهای عرب نیز شکسته شود. در حال حاضر سعودی‌ها اعلام کرده‌اند که اگر اسرائیل مایل به عادی‌سازی روابطش با ریاض است باید ابتدا مساله فلسطین حل و فصل شود؛ صِرف این اظهار نظر میزان تمایل و فشار اسرائیل برای کشاندن عربستان به دایره توافق ابراهیم را نشان می دهد؛ مسأله ای که تهدید جدی برای آرمان فلسطین و البته برای منافع و امنیت جمهوری اسلامی ایران است. 

مرکز بین المللی مطالعات صلح: ایران برای جلوگیری از تداوم و گسترش پیمان ابراهیم چه می تواند انجام دهد؟

هر چند بسته شدن صندوق ابراهیم در دولت بایدن( صندوقی که دونالد ترامپ آن را با سرمایه آمریکا و امارات برای حمایت از پروژه‌های عادی سازی تأسیس کرد) و عقب نشینی وی از وعده‌ها و سیاست‌های دولت سابق آمریکا به مراکش و سودان در کنار اختلافات عربستان و امارات، لطمه‌های اساسی به پیمان ابراهیم هستند و می توانند کور سوی امیدی برای تضعیف این توافق باشند، اما با این وجود دستگاه سیاست خارجی ایران نباید شاهد و ناظر منفعل شرایط باشد و به مؤثر واقع شدن این امور دل‌خوش کند.  

در شرایط کنونی شاید مفیدترین اقدام و کاری ترین پاتک به تلاش‌های اسرائیل، جدیت ایران در به ثمر رسیدن گفت و گوها با عربستان است که تاکنون چهار دور آن با میانجی گری و به میزبانی عراق برگزار شده است. اگر جمهوری اسلامی ایران مایل است آرمان فلسطین همچنان نخستین دغدغه کشورهای اسلامی باشد، کشورهای عرب همسایه روابط خود را با اسرائیل توسعه ندهند و در نتیجه پای این اسرائیل به حیاط خلوتهای ایران بار نشود؛ کاربردی ترین راه رفع اختلافات و از سرگیری روابط با عربستان و تقویت وحدت و یکدستی در جهان اسلام است. بنابراین پیشنهاد می شود در کنار مذاکرات هسته ای، مذاکره جدی و بی وقفه با عربستان نیز به اولویت اساسی دستگاه سیاست خارجی کشور تبدیل شود.