روح الله سوری
كارشناس مسائل بين الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
مطابق با بند 5 پیوست “ب” قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد که پیرو توافق هسته‌ای ایران و کشورهای 5+1 صادر شده است، تحریم تسلیحاتی ایران در اکتبر 2020 پایان می‌پذیرد و از این زمان به بعد تمامی دولت‌ها می‌توانند در عرضه، فروش، انتقال مستقیم و یا غیرمستقیم تسلیحات مشخص شده در این قطعنامه آنگونه که در نظام ثبت سلاح‌های متعارف سازمان ملل تعریف شده است مشارکت داشته باشند یا اجازه آن را صادر نمایند.
لغو تحریم‌های تسلیحاتی پس از طی زمان مشخص شده در قطعنامه 2231 و پذیرفته شدن حق غنی سازی اورانیوم مطابق با مفاد توافق هسته ای دو امتیازی هستند که تیم مذاکره کننده ایران توانست در مذاکرات طولانی خود با کشورهای 5+1 آنها را برای ایران به رسمیت بشناسد. این در حالی است که دونالد ترامپ همیشه یکی از انتقادات خود از برجام را لغو تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران پس از طی زمان مشخص شده در قطعنامه 2231 عنوان نموده است.
به همین خاطر با نزدیک شدن به موعد مقرر برای لغو این تحریم‌ها، وزیر خارجه ایالات متحده از طرحی خبر داده است که بر اساس آن این کشور قصد دارد با به رای گذاشتن قطعنامه‌ای جدید در شورای امنیت مانع از لغو این تحریم‌ها شود. وزیر امورخارجه آمریکا همچنین بیان داشته است که در صورت رای نیاوردن این قطعنامه (وتو شدن آن توسط یکی از اعضای دائم شورای امنیت؛ عمدتا چین یا روسیه) طرحی حقوقی را به جریان خواهد انداخت که بر اساس آن ایالات متحده آمریکا به عنوان یکی از اعضای برجام قادر خواهد شد تمامی تحریم‌های پیش از برجام را با استفاده از مکانیسم ماشه بازگرداند. در واقع به نظر می‌رسد ایالات متحده به دنبال این است که با تهدید از بین بردن کامل برجام از طریق بازگشت خود به این توافق و فعال سازی مکانیسم ماشه، طرفهای دیگر حاضر در برجام را متقاعد به تصویب قطعنامه مورد نظر خود نماید. اما آیا آمریکا قادر خواهد بود مانع از لغو تحریم تسلیحاتی ایران شود؟
این سوالی است که پاسخ آن بیش از آنکه به عزم آمریکا بستگی داشته باشد به نحوه تعامل کشورهای دیگر حاضر در برجام شامل فرانسه، بریتانیا، آلمان، روسیه و چین با یکدیگر و همچنین با آمریکا طی روزها و هفته‌های آتی بستگی خواهد داشت.
در درجه اول ایالات متحده تلاش خواهد کرد موضوع عدم لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران را در شورای امنیت به رای بگذارد تا از طریق صدور قطعنامه‌ای هدف خود را محقق سازد. قطعنامه مورد نظر آمریکا در این مرحله نیازمند رای مثبت همه پنج عضو دائم شورای امنیت و رای مثبت 9 عضو از 15 عضو این شورا می‌باشد. بیش از هر چیزی در اینجا گمانه زنی‌ها روی رای منفی(وتو) دولت‌های چین و روسیه متمرکز می‌باشد.
کشورهای چین و روسیه به دلایل متعدد از جمله تمایلشان برای صدور سلاح به ایران ممکن است بخواهند در مقابل قطعنامه مورد نظر آمریکا موضع مخالفت بگیرند بویژه اینکه برای روسیه صدور سلاح به ایران پس از اکتبر 2020 می‌تواند با توجه به نقش جدید این کشور در خاورمیانه به فرصتی برای دستیابی این کشور به قراردادهای فروش سلاح با کشورهای عرب خلیج فارس نیز تبدیل شود. اما به نظر نمی‌آید که این همه ماجرا باشد روسیه نشان داده که در مواقعی که بتواند از کارت ایران در برابر آمریکا استفاده کند از این کار دریغ نخواهد کرد بنابراین غیرقابل انتظار نیست که روسیه به خاطر پیچیدگی‌های روابط خود با آمریکا و اروپا بخواهد از رای مثبت به قطعنامه پیشنهادی آمریکا به عنوان کارت بازی با غرب استفاده نماید. روسیه همچنین در صورت وتوی قطعنامه آمریکا، به راحتی خواهد توانست از فاکتور فروش سلاح به ایران پس از اکتبر 2020 به عنوان برگ بازی خود در برابر آمریکا استفاده نماید و این موضوع که روسیه پس از لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران به سرعت و در کوتاه مدت بخواهد قراردادهای فروش سلاح با ایران منعقد کند از احتمال بالایی برخوردار نیست. بنابراین رفتار روسیه در این خصوص به برآورد کرملین در رابطه با هزینه – فایده‌های هر کدام از گزینه‌های پیش رو بستگی خواهد داشت و شاید یکی از گزینه های مطلوب روسیه وتوی قطعنامه و در ادامه استفاده از اهرم فروش تسلیحات به ایران در بازی با آمریکا باشد. به عبارت بهتر در صورتی که روسیه به این نتیجه برسد که وتوی این کشور می‌تواند کارت‌های بازی بیشتری در اختیار روسیه در برابر آمریکا قرار دهد بدون شک دست به چنین اقدامی خواهد زد.
مسئله دیگری که لازم است در پیش بینی رفتار روسیه یا چین و حتی دیگر اعضای دائم شورای امنیت در نظر گرفته شود نگرانی آنها برای از بین رفتن جسم نیمه جان برجام می‌باشد. آمریکا در صورت عدم توفیق در تصویب چنین قطعنامه‌ای در شورای امنیت ممکن است بخواهد با استفاده از سازوکارهای حاضر در برجام ایران را به نقض تعهدات خود در برجام متهم نماید و در نهایت باعث بازگشت تمامی تحریم‌های پیش از توافق هسته‌ای شود. اینکه بازگشت آمریکا به برجام تا چه حد از نظر حقوقی امکانپذیر می‌باشد هنوز مشخص نیست اما در صورتی که این امر محقق شود آنگاه این وضعیت عملا برابر خواهد بود با از بین رفتن برجام که این موضوع نیز قادر به ایجاد واکنش‌های غیرقابل پیش بینی و تشدید بی‌ثباتی در منطقه خاورمیانه خواهد شد. بنابراین ممکن است انجام محاسبات مرتبط با آنچه گفته شد، در نهایت روسیه، چین و کشورهای اروپایی حاضر در برجام را متقاعد به دادن رای مثبت به قطعنامه پیشنهادی آمریکا نماید.
اما در صورتی که ایالات متحده آمریکا موفق به تصویب قطعنامه مورد نظر خود در شورای امنیت نشود گام بعدی این کشور همانطور که وزیر خارجه آمریکا بیان کرده است بازگشت به برجام خواهد بود. آمریکا اگرچه از برجام خارج شده است اما مدعی است که همچنان به عنوان یکی از اعضای برجام قادر به بازگرداندن تحریم‌ها به استناد بند 36 و 37 برجام می‌باشد. در مورد امکان بازگشت آمریکا به برجام نکته‌ای را که نباید فراموش کرد این است که پس از خارج شدن آمریکا از برجام، ایران و دیگر کشورهای باقی مانده در توافق هسته‌ای به کرات بر لزوم بازگشت آمریکا به برجام چه به عنوان پیش شرطی برای مذاکره و چه به عنوان اقدامی ضروری برای کاستن از تنش‌ها تاکید کرده اند که معنای تلویحی چنین موضوعی امکان پذیر بودن بازگشت آمریکا به برجام می‌باشد چرا که از نظر طرفهای دیگر مسیر بازگشت آمریکا به برجام از همان ابتدا باز بوده است بنابراین تاکید کنونی این کشورها در رابطه با عدم امکان بازگشت آمریکا به برجام، با مواضع پیشین آنها می‌تواند در تضاد باشد. باید متذکر شد که البته سازوکار حل و فصل اختلافات مندرج در برجام تا حدودی سازوکاری پیچیده می‌باشد و ایالات متحده حتی در صورتی که با تکیه بر استدلالات حقوقی خود مبتنی بر لازم الاجرا بودن قطعنامه 2231 برای همه، بتواند به برجام برگردد بازهم کار خیلی آسانی در پیش نخواهد داشت.
مولفه مهم دیگری که باید مورد توجه قرارداد موضوع انتخابات ریاست جمهوری آمریکا می‌باشد. تردیدی نیست که ترامپ به منظور تاثیرگذاری مثبت بر رقابت انتخاباتی خود با دموکرات‌ها بخصوص پس از بوجود آمدن مشکلات و انتقادات داخلی نسبت به مدیریت دولت در مقابله با کرونا، بی‌تمایل نیست که بخواهد با ایران وارد مذاکره شود. در اینجا نقش روسیه و اروپایی‌ها مساله‌ای حائز اهمیت است و باید به تمایل روسیه برای انتخاب مجدد ترامپ و همچنین تمایل طرف اروپایی برای بازگشت آمریکا به برجام اشاره کرد. بنابراین در صورتی که کشورهای کنونی حاضر در برجام متمایل به تبدیل وضعیت بوجود آمده به زمینه‌ای برای بازگشت ترامپ به برجام و فراهم آوردن امکان شکل گیری مذاکرات جدیدی پیرامون حل و فصل اختلافات بوجود آمده میان ایران و آمریکا باشند این احتمال را نمی‌توان از نظر دور داشت که روسیه یا کشورهای اروپایی با عدم اقبال به قطعنامه پیشنهادی آمریکا، این کشور را به بازگشت به برجام و برقراری مذاکرات مجدد ترغیب کنند، مذاکراتی که تمدید تحریم‌های تسلیحاتی (برای مدت طولانی تر یا بصورت موردی برای تسلیحات خاص) را در قبال لغو تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران پیشنهاد کند. به عبارت بهتر در چنین حالتی اعضای کنونی برجام آمریکا را به بازگشت به برجام و تمدید تحریم‌های تسلیحاتی در روند مذاکرات جدید در قبال لغو تحریم‌های اقتصادی متقاعد خواهند کرد. تضمین ورود ایران به مذاکرات جدید نیز می‌تواند تهدید به فعال شدن مکانیسم ماشه از سوی اروپایی‌ها و یا حتی آمریکا باشد. در چنین حالتی ایالات متحده آمریکا ضمن تمدید تحریم تسلیحاتی می‌تواند با ایران روی موضوعات دیگر وارد مذاکره شود موضوعی که در انتخابات این کشور می‌تواند به کمک ترامپ بیاید و این موضوعی است که می‌تواند مورد خواست روسیه نیز باشد. در طرف مقابل نیز ایران اگرچه همچنان تحت تحریم تسلیحاتی خواهد بود اما لغو تحریم‌های اقتصادی می‌تواند امتیاز مهمی برای این کشور به حساب آید و در طرف اروپایی نیز شکل گیری مذاکرات جدید می‌تواند آنها را به کاسته شدن از تنش‌ها در خاورمیانه امیدوار نماید.
