مسعود گودرزي و سيد اسعد حسيني
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
یکی از وقایع محیطی و بخش جدایی‌ناپذیر نوسانات اقلیمی و یکی از عوامل بحرانهای محیطی خشکسالی است که وابسته به عوامل و پارامترهای متفاوتی است. خشکسالی از جمله رخدادهای مصیبتباری است که هر ساله خسارت‌های زیادی به جوامع انسانی وارد میکند. از بین رفتن تولیدات مرتعی، مرگ‌ومیر دامها، از بین رفتن صنایع وابسته به کشاورزی، کاهش کمی و کیفی تولیدات و محصولات زراعی و تغییر در استفاده از اراضی از خسارت‌های مستقیم خشکسالی است.
از جمله اثرات دیگر آن میتوان به افزایش متوسط دمای هوا، افزایش غلظت آلاینده‌ها و افزایش EC آبها، افزایش میزان مصرف انرژی به دلیل افزایش دمای هوا، تشدید بحران ناشی از کمبود آب بر زندگی و کاهش رفاه، بهداشت و امنیت، افزایش وقایع آتشسوزی جنگلها، گسترش آفات و بیماریها، کاهش سطح آبهای زیرزمینی و سطحی و افزایش مشکلات اقتصادی و اجتماعی اشاره کرد.
خشکسالی در زندگی و فعالیت‌های گوناگون اقتصادی و اجتماعی اثرات قابل ملاحظهای داشته و تحقیق در ابعاد کمی و کیفی آن از ضرورت‌های اولیه مبارزه با خشکسالی در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور محسوب میشود. نکته حائز اهمیت این است که اصولاً خسارات و اثرات ناشی از خشکسالی بیشتر از خسارت‌های ناشی از سایر بلایای طبیعی مانند سیل، زمین‌لرزه و غیره است. طبق گزارش‌های هیئت بین‌الدول تغییر اقلیم انتظار می‌رود دمای کره زمین در آینده افزایش یابد، گرم‌تر شدن جهان بر بخشهای مختلف از جمله چرخه آب تأثیر میگذارد. تغییر در چرخه آب سبب ایجاد خشک‌سالی‌های شدیدتر در برخی از نواحی جهان میشود.
افزایش درجه حرارت سبب بالا رفتن مقدار تبخیر و تعرق شده و تعداد روزها با دمای خیلی بالا، افزایش مییابد. این تغییرات همراه با تغییرات بالقوهای که در مقدار بارش، توزیع فصلی و چگونگی آن ایجاد میشود، دگرگونی‌های قابل‌توجهی را در چرخه هیدرولوژی منطقه ایجاد میکند. البته فراوانی و شدت خشکسالی و نوع اثر آن در مناطق مختلف متفاوت است.
از طرفی دیگر پديده خشکسالی در کشورهای خشک و کم آب، هميشه با پيامدهاي امنيتي جدي همراه بوده است از جمله مهاجرت‌های اجباري، منازعه بر سر منابع آب و اثرات آن بر امنيت جوامع. خشکسالی به‌صورت مستقيم بر رفاه و شرايط اقتصادي افراد به‌ویژه در منطقه آسیب‌پذیر، اثر گذاشته است و به‌صورت غیرمستقیم نيز بر منابع آب و کشاورزي و موجب کاهش امنيت شده است. بسياري از کارشناسان مناقشات در سوريه و عراق را نيز ناشي از خشکسالی و در نتيجه تنش‌های سياسي در منطقه می‌دانند. تغيير اقليم و به تبع آن خشکسالی در بروز منازعات در سوريه نقش پررنگي داشت. در سال 2006 چند سال قبل از شروع تظاهرات و جنگ‌های داخلي سوريه خشک‌سالی‌های گسترده‌ای رخ داد که هنوز هم ادامه دارد و باعث خسارات فراواني به محصولات کشاورزي شده است در طول اين خشکسالی در شمال شرقي سوريه، 85 درصد دامها تلف شدند و 75 درصد کشاورزان محصولات سالانه خود را از دست دادند و در عراق نيز با کاهش 70 درصدي محصولات باغي و کشاورزي موجب سوء تغذيه و مهاجرت‌های اجباري در سال‌های 2006 تا 2011 گرديد. بنابراین بامطالعه و ارزیابی خشکسالی میتوان به مدیریت منابع آب در آینده کمک شایانی نمود.
اولين گزارشها از تلاش بشر براي مبارزه با خشکسالی در داستان حضرت يوسف آورده شده است که در آن فرعون به يوسف مأموریت داد تا اولين برنامههاي مبارزه با خشکسالی را تهيه و اجرا نماید. بنابراین لزوم شناخت و مدیریت صحیح ایجاب میکند که مطالعات جامعی روی پدیده خشکسالی و خصوصا در ارتباط با آسیب پذیری خشکسالی انجام شود.
در کتاب خشكسالي نویسندگان برآنند با استفاده از تجربیات داخلی و جهانی به مقوله آسیب پذیری در مقابل خشکسالی نگاه ویژه‌ای داشته باشند. این کتاب که توسط انتشارات سلام سپاهان و میراث کهن چاپ و منتشر شده است مشتمل بر ششفصل است. در فصل اول این کتاب به کلیات و مفاهیم خشکسالی و انواع آن اشاره شده است و در ادامه به ویژگیهای خشکسالی و علل وقوع آن پرداخته است. در فصل دوم به شاخصهای خشکسالی و همچنین طبقهبندیهای آنها پرداخته شده است. فصل سوم به اثرات و پیامدهای خشکسالی در بخشهای مختلف منابع آب، کشاورزی، دامپروری، جنگل و مرتع، آبخیزداری، محیط زیست و سلامت جامعه میپردازد. راهکارهای کاهش اثرات خشکسالی پبش از وقوع، در حین وقوع و بعد از قوع خشکسالی در فصل چهارم تشریح شده است. فصل پنجم به مدیریت خشکسالی، ارزیابی، آسیب پذیری و سازگاری با خشکسالی پرداخته است و در فصل ششم نیز به انواع روشهای پیشبینی خشکسالی اشاره شده است.کتاب حاضر می تواند برای طیف وسیعی از دانشجویان رشته‌های اقلیم شناسی، منابع طبیعی، محیط زیست، کشاورزی، عمران آب و کارشناسان، مدیران و سیاستگذاران بخشهای کشاورزی و منابع طبیعی مفید باشد.
واژگان کلیدی: تجربیات داخلی، جهانی ، آسیب پذیری ، خشکسالی، نوسانات اقلیمی ، بحرانهای محیطی
