موافقان و مخالفان حشد الشعبی در عراق و آینده آن- بخش نخست

ژیلا احمدی

 پژوهشگر مسائل بین الملل

مرکز بین‌المللی مطالعات صلح –IPSC

گروه های مسلح شیعه عراق که در خلاء امنیتی پس از تهاجم تحت رهبری ایالات متحده به وجود آمدند، درگیر فعالیت های نظامی علیه نیروهای ائتلاف، نیروهای شورشی سنی و گاهی اوقات با دولت عراق بودند. آنان اقدامات نظامی خود را علیه نیروهای تحت رهبری ایالات متحده تا سال 2011 ادامه دادند و پس از خروج نیروهای آمریکایی از عراق، از فعالیت های نظامی به فعالیت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی گرایش پیدا کردند. این روند ادامه داشت تا زمانیکه آنان در واکنش به پیشروی چشمگیر داعش در منطقه، در میان نیروهای بسیج مردمی شروع به فعالیت کردند و جزء نیروهای با اهمیت و برجسته در عراق به شمار آمدند.   

نیروهای حشد الشعبی(بسیج مردمی) در واکنش به فتوای آیت الله سیستانی پس از سقوط شهر موصل در سال 2014 برای مقابله با نیروهای داعشی به وجود آمدند. مرجع شیعه سیستانی اعلام کرد: هر یک از شما برای دفاع از وطن، خانواده و کشور کشته شود شهید خواهد بود. حشدالشعبی بین 60000 تا 100000 نیرو دارد و دولت عراق در نوامبر سال 2016 آن را به عنوان بخشی از نیروی امنیتی عراق به رسمیت شناخت. سیاستمداران سنی عرب این پیشرفت را به عنوان سندی برای رشد دیکتاتوری شیعه در عراق می دانند که می تواند باعث قیام ­های غیر قانونی و خشونت نظامی و کند شدن تسریع تشکیل ارتش عراق و تشدید اختلافات فرقه ای- ملی شود. با وجود اینکه حشدالشعبی خود را جنبش دینی، ملی- آزادی عراق معرفی می کند بسیاری از رسانه های غربی آن را یک ائتلاف تحت حمایت ایران معرفی می کنند. مقامات کشورهای عربی نیز آن را یک سازمان تروریستی تحت حمایت ایران معرفی می کنند. اما هیچ یک از این موارد نمی تواند درست باشد زیرا حشدالشعبی یک گروه ناهمگن، متشکل از گروهای مختلف است. حدود نیمی از آنها شبه نظامیان پیشین هستند و تقریباً نیمی دیگر نیروهای جدیدی هستند که در گذشته در خدمت سیستانی و یا سایر سیاستمداران عراقی بودند همچنین اقلیتی مسیحی نیز در این گروه ها عضویت دارند.

موافقان و مخالفان حشد الشعبی در عراق

از نگاه برخی بیشتر جناح های حشدالشعبی به طور رسمی و از لحاظ ایدئولوژیک با ایران مرتبط هستند و رهبرانشان در راستای تحقق منافع ایران در منطقه تلاش می کنند. ایران و حشدالشعبی از لحاظ ایدئولوژیک و منافع استراتژیک بلند مدت مانند حفاظت از اسلام (شیعه)، اماکن مقدس شیعه و مسلمانان شیعه و مقاومت در برابر نفوذ ایالات متحده و دولت های سنی در منطقه دارای اشتراکاتی هستند. در حقیقت، گروه های شیعه غیر ایرانی در خاورمیانه اعلام وفاداری خود را نه به رهبران سیاسی ملی خود، بلکه به مقامات مذهبی ایران اعلام کرده­اند. ابومهدی المحندی(المهندس)، فرمانده حشدالشعبی، پدر بنیانگذار گروه کتائیب حزب الله است که توسط ایالات متحده آمریکا  “تروریست” نامیده می شود وی به عنوان یک بازوی مستقیم از سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیروی قدس از سال 2007 در عراق فعال است. یکی دیگر از رهبران برجسته حشدالشعبی، هادی الامیری است که سازمان بدر را اداره می کند. به طور کلی حشدالشعبی دارای روابط نزدیک با ایران است و ایران مبلغ، حمایت کننده و نظارت بر عملیات چهار گروه بزرگ در نیروهای بسیج مردمی از جمله کتائیب حزب الله، عصائب اهل الحق، کتائب سید الشهدا و سازمان بدر را دارد.

با پیدایش نیروی حشدالشعبی در عراق این مسئله مهم پیش می آید که آیا کشور عراق به طور خاص و خاورمیانه به طور عام با معضل جدیدی مواجه است؟ و اینکه فعالیت این گروه ها در بلند مدت چه چالش هایی را برای کشورهای همسایه به ویژه ایران به همراه خواهد داشت؟

دیدگاه های متفاوتی در مورد موجودیت، ابزارها و دستور کارهای حشدالشعبی در بین متخصصان منطقه ای و بین المللی وجود دارد. اما نکته ای که حائز اهمیت است اینکه اغلب این دیدگاه های در راستای کسب منافع بیشتر و پیشبرد اهداف کشورهای مورد نظر است. یک مقام نظامی عربستان سعودی، “حشدالشعبی” را به عنوان “اراذل و اوباشی که متعهد و مرتکب نسل کشی سنی ها هستند،” تعریف کرد. در حالی که یک مقام اطلاعاتی ارتش آمریکا که قبلاً در مبارزات انتخاباتی عراق فعالیت داشت، اعتقاد داشت که این گروه ها چیزی جز “گسترش نفوذ ایران و پیامد خروج زودهنگام ایالات متحده از عراق نیست”. از سوی دیگر سید احمد صفی، یکی از رهبران برجسته شیعه عراقی که مقبره آل عباس را در کربلا اداره می کند، اشاره می کند: ” حشدالشعبی دارایی ارزشمند ماست که از بقایای مبارزه با گروه تروریستی داعش حاصل شده است. “

نظرات مختلفی در مورد ماهیت و ارتباطات گروه حشدالشعبی مطرح می شود، اما آنچه با اهمیت است اینکه این گروه در عراق از محبوبیت بالایی برخوردار است. به گزارش کارنگی حشدالشعبی در جنوب عراق، محبوب تر از ارتش عراق است به طوریکه مردان بالای 18 تا 30 سال از استان های اکثریت شیعه نشین، برای پیوستن به این گروه اعلام آمادگی کرده اند. اهل سنت عراق عمدتا حشدالشعبی را به عنوان یک نیروی شیعه در نظر می گیرند که به دنبال افزایش نفوذ شیعیان در عراق است. فرقه گرایی و همچنین سیاست نقش مهمی در این ارزیابی دارد، اما نقض حقوق بشر در حین عملیات حشدالشعبی به یکی از نگرانی های اصلی اهل سنت تبدیل شده است. برخی از اقدامات حشدالشعبی شبیه به نوعی انتقام گرفتن است. در مقابل این ادعاهای اهل سنت، گروه حشدالشعبی استدلال می کند که بسیاری از اهل سنت به طور مخفیانه از داعش حمایت می کنند. گزارش های مختلف سازمان های بین المللی حقوق بشر از جمله سازمان عفو ​​بین الملل و دیده بان حقوق بشر نشان می دهد که جنایات جدی از طرف حشدالشعبی در شهرهای مختلف صورت گرفته است.

سنی ها اغلب شیعیان را به تلاش برای تسلط بر عراق و حذف سنی­ها از نقش­های تصمیم­گیری مهم متهم می­کنند، اما شیعیان این برخوردها را به عنوان عدم پذیرش شیعیان به عنوان اکثریت در عراق، تفسیر می­کنند. از طرف دیگر همدردی ظاهری بسیاری از کشورهای همسایه با اقوام سنی عراق بیشتر باعث شک و تردید شیعیان این کشور می­شود. شیعیان معتقدند که آنها همیشه تا انتهای انتفاضه باقی می­مانند، زیرا اغلب آنها هدف بمب­های خودروهای تروریستی و حملات انتحاری قرار می­گیرند. از نگاه شیعیان، این واقعیت که سنی­ها بزرگترین قربانیان حملات داعش هستند درست نیست، زیرا سنی­ها مناطق خود را در اختیار داعش قرار داده­ و به نوعی در کشور خود پناهنده و زیر چتر داعش هستند و به همین دلیل است که بدترین ظلم ها بر اهل سنت واقع می شود.

البته در برخی از گزارشات ارسالی در مورد جنایات حشدالشعبی اغراق وجود دارد و این مسئله به دلیل تأمین منافع متفاوت بازیگران منطقه­ای در عراق صورت می­گیرد. بسیاری از عراقی ها معتقدند که عربستان سعودی، قطر و حتی ترکیه چنین مسائلی را برای تجزیه عراق بیان می­کنند. به گفته رابرت تولاست، “در سال 2015، نیروهای حشدالشعبی پس از اخراج داعش شروع به سوزاندن خانه ها کردند. بعداً مشخص شد آن املاک توسط قبیله همسایه و به دلیل اتهام حمایت از داعش صورت گرفته است.

از دیدگاه مخالفان داخلی فعالیت های حشد الشعبی در عراق می تواند یکی از دلایل اختلال در توازن قدرت عراق و منطقه در آینده نه چندان دور باشد. به طوری که ظهور دوباره شبه نظامیان در عراق، مشروعیت دولت را تضعیف می کند و تلاش دولت عراق برای تأمین امنیت با حضور شبه نظامیان، به جای ایجاد یک ساختار متوازن که دولت را به سمت ثبات هدایت کند موجب اختلال در آن می شود. از دیدگاه آنان از یک طرف این گروه ها قبل از تقویت نیروهای امنیتی مانند ارتش و پلیس در عراق، و قبل از نهادینه سازی دولت موانع بسیاری را ایجاد می کنند. از سوی دیگر، هر گروه تحت پرچم خود و دستورالعمل رهبران خود عمل می کند، هرچند گروه های شبه نظامی (حشدالشعبی)، با توجه به ساختار سازمان یافته و یکپارچه، به مبارزه با داعش می پردازند اما می توان گفت که کنترل این ساختار که شامل بیش از 55 گروه شبه نظامی است، حتی اگر دولت عراق نیز چنین اراده ای داشته باشد، آسان نیست. مسئله دیگر که عنوان می شود این است که این گروه ها از نظر نظامی و تدارکات از جانب ایران پشتیبانی می شوند به طوری که مقامات ایرانی و عراقی دیگر این واقعیت را انکار نمی کنند. بنابراین، از دیدگاه مخالفان داخلی عراق حشدالشعبی به طور فزاینده ای در حال از دست دادن اعتبار خود، به عنوان نیروی مستقل تحت کنترل ایران است. بسیاری از آنان حتی معتقدند که ایران از حشدالشعبی حمایت می کند تا از منافع خود محافظت کند و از عراقی ها در جهت منافع خود استفاده می کند.

واژگان کلیدی:موافقان، مخالفان، حشد الشعبی ، عراق ، آینده