دکتر گلناز سعیدی
عضو هیئت علمی دانشگاه
مرکز بین الملی مطالعات صلح-ipsc
مقدمه
منطقه بالکان با موقعیت ژئوپلیتیکی مهم خود در جنوب شرقی اروپا همواره به عنوان پلی میان شرق و غرب جهان مطرح بوده و به دلیل اهمیت راهبردی، توجه قدرتهای جهانی و منطقهای را به خود جلب کرده است. این منطقه که شامل کشورهایی نظیر صربستان، بوسنی و هرزگوین، آلبانی، کرواسی، مقدونیه شمالی و مونتهنگرو است، از جنبههای مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی اهمیت ویژهای دارد. بالکان علاوه بر نقشی که در امنیت انرژی اروپا ایفا میکند، به عنوان گذرگاه ترانزیتی و مرکز مبادلات اقتصادی نیز مطرح است.
ایران با تاریخ طولانی تعاملات فرهنگی و تجاری با این منطقه، همواره به دنبال تقویت روابط خود با کشورهای بالکان بوده است. موقعیت ژئوپلیتیکی ایران به عنوان نقطه اتصال خاورمیانه، آسیای مرکزی و دریای عمان و دسترسی به مسیرهای انرژی جهانی، فرصتی ویژه برای همکاری با کشورهای این منطقه فراهم میکند. در عین حال، تحولات سیاسی جهانی، فشارهای بینالمللی و نفوذ قدرتهای غربی چالشهایی را بر سر راه این روابط قرار داده است.
در این مقاله، ضمن بررسی وضعیت موجود روابط ایران و کشورهای بالکان، به تحلیل فرصتها و چالشهای این روابط پرداخته شده و چشمانداز آینده آن ترسیم میشود. توجه ویژه به ظرفیتهای اقتصادی، فرهنگی و دیپلماتیک میان ایران و این منطقه، راهکارهایی را برای تقویت تعاملات ارائه میکند.
با وجود محدودیتهایی همچون تحریمهای بینالمللی و نفوذ قدرتهای غربی، حوزههایی نظیر انرژی، ترانزیت، فناوری و گردشگری از پتانسیل بالایی برای توسعه روابط برخوردارند. همچنین تعاملات فرهنگی و آموزشی میتواند به تقویت پیوندهای دو طرف کمک کند.
شرایط موجود روابط ایران و بالکان
- سیاسی و دیپلماتیک
در سالهای اخیر، تلاشهای دیپلماتیک ایران برای گسترش روابط با کشورهای بالکان با چالشها و فرصتهایی همراه بوده است. این چالشها عمدتاً ناشی از فشارهای بینالمللی، تحریمهای اقتصادی و تلاش برخی کشورهای غربی برای محدود کردن حضور ایران در این منطقه بوده است. کشورهای بالکان به دلیل نزدیکی جغرافیایی و تعاملات تاریخی با اتحادیه اروپا و ناتو معمولاً به سیاستهای غربی گرایش دارند، اما تمایل به تعامل با سایر قدرتها از جمله ایران نیز در میان برخی دولتها و نخبگان اقتصادی و سیاسی دیده میشود.
ایران در این دوره با برگزاری نشستهای دوجانبه و تقویت همکاریهای دیپلماتیک سعی کرده است تا راههای جدیدی برای همکاری با این کشورها بیابد. توسعه تعاملات پارلمانی و تبادل هیئتهای سیاسی میان ایران و برخی کشورهای بالکان از جمله بوسنی و هرزگوین و صربستان نمونههایی از این تلاشها بوده است. همچنین رایزنیهای دیپلماتیک پیرامون موضوعات منطقهای مانند همکاری در حوزه انرژی و ترانزیت مورد توجه قرار گرفته است.
با وجود این تلاشها، تحولات منطقهای و جهانی از جمله جنگ اوکراین و تنشهای ژئوپلیتیکی میان شرق و غرب باعث پیچیدهتر شدن شرایط شده است. با این حال، ایران با تاکید بر دیپلماسی فعال و گسترش همکاریهای اقتصادی و فرهنگی سعی دارد تا جایگاه خود را در این منطقه تقویت کند.
- اقتصادی
در این دوره، تبادل تجاری میان ایران و کشورهای بالکان به دلیل تحریمهای بینالمللی و محدودیتهای بانکی همچنان محدود باقی مانده است. مشکلاتی مانند عدم امکان دسترسی به سیستمهای بانکی بینالمللی، سختی در انتقال ارز و محدودیتهای مرتبط با مبادلات مالی مانع از گسترش همکاریهای اقتصادی شده است. با این حال، ظرفیتهای اقتصادی قابل توجهی در این منطقه و ایران وجود دارد که میتواند در صورت بهبود شرایط به توسعه همکاریها منجر شود.
حوزه انرژی به دلیل نیاز روزافزون کشورهای اروپایی به منابع انرژی مطمئن و پایدار، یکی از زمینههای کلیدی برای همکاری میان ایران و کشورهای بالکان محسوب میشود. ایران با برخورداری از منابع عظیم نفت و گاز میتواند به عنوان تامینکننده جایگزین در بحران انرژی اروپا مطرح شود.
علاوه بر انرژی، صنایع معدنی نیز از دیگر بخشهای دارای پتانسیل همکاری هستند. کشورهای بالکان دارای منابع معدنی متنوعی هستند که میتواند با فناوری و تجهیزات ایرانی در حوزه استخراج و فرآوری توسعه یابد.
در بخش کشاورزی نیز فرصتهای قابل توجهی برای همکاری وجود دارد. تبادل دانش فنی، تجهیزات کشاورزی و محصولات غذایی میتواند به نفع هر دو طرف باشد. در حوزه فناوری نیز ظرفیتهای نوآورانه ایران و نیاز کشورهای بالکان به پیشرفتهای فناورانه در زمینههای مختلف از جمله فناوری اطلاعات و ارتباطات میتواند زمینهساز تعاملات بیشتری شود.
در صورت رفع محدودیتهای بانکی و کاهش تحریمها، این ظرفیتها میتوانند به گسترش همکاریهای اقتصادی میان ایران و کشورهای بالکان منجر شوند.
- فرهنگی و اجتماعی
از سال 2020 تا 2024، همکاریهای فرهنگی میان ایران و کشورهای بالکان بیشتر بر برگزاری رویدادهای آنلاین و تبادلات مجازی متمرکز بوده است. برگزاری وبینارها، جشنوارههای مجازی فرهنگی و نمایشگاههای آنلاین از جمله اقداماتی بوده که به گسترش شناخت متقابل فرهنگی کمک کرده است. در این میان، مشارکت هنرمندان و دانشگاهیان دو طرف در رویدادهای مشترک فرهنگی و علمی باعث افزایش تعاملات شده است. همچنین برخی دانشگاههای ایران و بالکان برنامههای مشترک آموزشی و پژوهشی را آغاز کردهاند که شامل تبادل استادان، برگزاری کارگاههای آموزشی و پروژههای تحقیقاتی بوده است.
فرصتهای موجود برای گسترش روابط
- همکاریهای اقتصادی
انرژی: با توجه به بحران انرژی در اروپا طی این دوره و نیاز این منطقه به منابع پایدار انرژی، ایران میتواند به عنوان تامینکننده بالقوه انرژی نقش مهمی ایفا کند. ظرفیتهای ایران در زمینه صادرات گاز طبیعی و فرآوردههای نفتی، همراه با تجربیات صنعتی در حوزه انرژی تجدیدپذیر، امکان همکاری استراتژیک با کشورهای بالکان را فراهم میآورد.
صنعت و فناوری: توسعه همکاریهای صنعتی و انتقال فناوری میان ایران و کشورهای بالکان همچنان یکی از اولویتها است. صنایع کوچک و متوسط در بالکان میتوانند از تجربیات ایران در حوزههایی مانند فناوری نانو، بیوتکنولوژی، تولید تجهیزات صنعتی و فناوری اطلاعات بهره ببرند. ایجاد مناطق صنعتی مشترک و تبادل فناوری نیز از دیگر ظرفیتهای همکاری است.
ترانزیت و حمل و نقل: مسیرهای ترانزیتی ایران و بالکان میتوانند زمینهساز تجارت گسترده با اروپا باشند. ایران به عنوان یک نقطه کلیدی در کریدورهای حمل و نقل بینالمللی مانند کریدور شمال-جنوب میتواند با کشورهای بالکان در بهبود زیرساختهای ترانزیتی و تسهیل تجارت همکاری کند. توسعه بنادر، خطوط ریلی و جادههای ترانزیتی مشترک از جمله اقداماتی است که میتواند به افزایش تعاملات تجاری کمک کند.
- فرهنگی و آموزشی
تبادل دانشگاهی: افزایش همکاریهای آموزشی و پژوهشی به ویژه در حوزه فناوری و علوم نوین میتواند به ارتقای روابط کمک کند.
گردشگری: معرفی جاذبههای گردشگری ایران به مردم بالکان پس از کاهش محدودیتهای ناشی از همهگیری کرونا اهمیت بیشتری یافته است.
رویدادهای فرهنگی: برگزاری جشنوارههای مشترک فرهنگی به صورت حضوری و آنلاین نقش مهمی در تقویت پیوندهای فرهنگی داشته است.
چالشهای موجود
روابط ایران و کشورهای بالکان با وجود پتانسیلهای بالقوهاش، با چالشهای متعددی روبهرو است. اولین مسألهای که باید به آن توجه کرد، تفاوتهای فرهنگی و زبانی است که در تعاملات دو طرف میتواند مشکلساز باشد. این منطقه شامل کشورهای مختلف با زبانها، مذاهب و آدابورسوم متفاوت است که میتواند تبادل فرهنگی و تجاری را پیچیده کند. علاوه بر این، برخی از این کشورها هنوز مشکلات سیاسی و اقتصادی داخلی دارند که این امر نیز میتواند بر روابط با ایران تأثیر بگذارد. بسیاری از کشورهای بالکان درگیر بحرانهای سیاسی و اقتصادی هستند که باعث بیثباتی میشود و به تبع آن، این ناپایداریها ممکن است جلوی توسعه روابط بلندمدت را بگیرد.
مسائل بینالمللی نیز چالش دیگری است. رقابتهای منطقهای و نفوذ قدرتهای جهانی در این منطقه، نظیر اتحادیه اروپا، ایالات متحده و روسیه، میتواند بر تصمیمات کشورهای بالکان در رابطه با ایران تأثیر بگذارد. به دلیل فشارهای خارجی، این کشورها ممکن است از توسعه روابط با ایران خودداری کنند یا روابطشان را محدود نمایند تا از مشکلات سیاسی با قدرتهای بزرگ جلوگیری کنند. این واقعیت نشاندهنده آن است که ایران باید هوشیارانه عمل کند و در تعاملات خود با کشورهای بالکان، به دقت رقابتهای جهانی و منطقهای را مدنظر قرار دهد.
مسأله بعدی که باید به آن پرداخته شود، تحریمهای بینالمللی است که بر روابط ایران با کشورهای بالکان تأثیر زیادی دارند. این تحریمها به دلیل محدودیتهای اقتصادی و مالی، روابط تجاری و اقتصادی با ایران را دشوار کردهاند. برای بسیاری از کشورها، همکاری با ایران ممکن است خطر از دست دادن دسترسی به بازارهای بزرگتر را به همراه داشته باشد، چرا که تحت فشار کشورهای بزرگ قرار دارند که روابطشان با ایران ممکن است منجر به تنشهای اقتصادی شود.
در مجموع، اگرچه فرصتهای زیادی برای توسعه روابط ایران با کشورهای بالکان وجود دارد، اما چالشهای سیاسی، اقتصادی و بینالمللی پیچیدگیهایی را به همراه دارند که باید برای مدیریت آنها استراتژیهای مناسبی تدوین شود.
چشمانداز آینده
چشمانداز آینده روابط ایران و کشورهای بالکان در شرایط فعلی و با توجه به تحولات جهانی و منطقهای، میتواند در حوزههای مختلفی در نظر گرفته شود، هرچند که این چشمانداز با چالشهایی روبهرو است. ایران با بهرهگیری از پتانسیلهای خود، به ویژه در زمینههای انرژی، گردشگری و همکاریهای علمی، میتواند فرصتهای بیشتری برای تقویت این روابط بیابد، اما در عین حال باید از موانع موجود عبور کند.
با توجه به موقعیت جغرافیایی و استراتژیک کشورهای بالکان، که در تقاطع راههای تجاری مهم میان اروپا و آسیای میانه قرار دارند، ایران میتواند از این موقعیت بهعنوان یک پل ارتباطی بهرهبرداری کند. کشورهای بالکان به دلیل موقعیت خود در مسیر ترانزیت انرژی و کالاهای مختلف، پتانسیل بالایی برای همکاریهای اقتصادی و تجاری دارند. ایران نیز با داشتن منابع عظیم انرژی، از جمله نفت و گاز، میتواند در زمینههای تأمین انرژی و پروژههای مشترک اقتصادی، به ویژه در زمینه توسعه زیرساختها، فرصتهای مهمی را ایجاد کند.
در حوزه انرژی، ایران با داشتن ذخایر انرژی گسترده، میتواند به کشورهای بالکان کمک کند تا از منابع انرژی متنوعتری استفاده کنند. برای مثال، ایران میتواند با توجه به نیاز بالکان به منابع انرژی تجدیدپذیر و گاز طبیعی، بهویژه در زمینه تأمین گاز از طریق خطوط لوله و پروژههای انرژیهای نو، همکاریهای بیشتری با این کشورها داشته باشد. همچنین، پروژههای مشترک در زمینه ساخت نیروگاههای برق یا تبدیل انرژیهای فسیلی به انرژی پاک میتواند فرصتهای جدیدی ایجاد کند.
در حوزه گردشگری نیز، کشورهای بالکان و ایران دارای ویژگیهای مشابهی هستند که میتوانند برای جذب گردشگران بینالمللی همکاری کنند. بهویژه ایران با دارا بودن آثار تاریخی، فرهنگی و مذهبی فراوان، پتانسیل بالایی برای جذب گردشگران از کشورهای بالکان دارد. این امر میتواند بهویژه در زمینههای گردشگری سلامت، فرهنگی و تاریخی مفید باشد. برای مثال، تقویت تبادل گردشگر میان ایران و کشورهای بالکان میتواند بهویژه با توجه به سیاستهای جدیدی که برخی از کشورهای بالکان برای تقویت صنعت گردشگری خود اتخاذ کردهاند، به همکاریهای بیشتر بیانجامد.
از سوی دیگر، دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی ایران میتوانند با مراکز علمی و آموزشی کشورهای بالکان همکاریهای علمی بیشتری داشته باشند. ایران با داشتن دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی معتبر در زمینههای مختلف، میتواند در پروژههای مشترک علمی و تحقیقاتی با کشورهای بالکان شرکت کند. این همکاریها میتواند در زمینههای فنآوری، پزشکی، مهندسی و علوم انسانی مفید باشد و در نتیجه به ارتقاء سطح دانش و تخصص در این منطقه کمک کند.
با این حال، تحریمهای بینالمللی همچنان یکی از موانع بزرگ بر سر راه توسعه روابط ایران با کشورهای بالکان است. این تحریمها محدودیتهای زیادی در زمینه تجارت، سرمایهگذاری و تبادل تکنولوژی ایجاد کردهاند. کشورهای بالکان، به دلیل وابستگیهای اقتصادی به اتحادیه اروپا و ایالات متحده، ممکن است از ترس آسیب به روابط خود با این کشورها، از همکاریهای گسترده با ایران خودداری کنند. در چنین شرایطی، ایران باید استراتژیهایی برای مقابله با این چالشها تدوین کند. یکی از راهکارها، تلاش برای گسترش روابط اقتصادی و تجاری با کشورهای غیر غربی و استفاده از بازارهای منطقهای و آسیایی است.
در نهایت، آینده روابط ایران و کشورهای بالکان بستگی زیادی به تحولات سیاسی در سطح جهانی و منطقهای دارد. اگر ایران بتواند سیاستهای خارجی خود را با دقت بیشتری تنظیم کند و از فرصتهای موجود در این منطقه بهخوبی بهرهبرداری کند، میتواند روابط پایداری با کشورهای بالکان ایجاد نماید. البته این امر مستلزم انعطافپذیری در دیپلماسی و ایجاد اعتماد متقابل در سطوح مختلف است. بهویژه با توجه به تحولات اقتصادی و سیاسی در جهان، ایران باید نقش خود را در روابط منطقهای و جهانی بازتعریف کرده و به دنبال ایجاد ائتلافهای استراتژیک و همکاریهای چندجانبه باشد تا بتواند از تمامی فرصتها برای تقویت روابط خود با کشورهای بالکان استفاده کند.
نتیجهگیری
نتیجه از روابط ایران با کشورهای بالکان و چشمانداز آینده آن نیازمند توجه به چند نکته اساسی است. روابط ایران با این کشورها در حال حاضر با چالشهایی مانند تفاوتهای فرهنگی و زبانی، ناپایداریهای سیاسی داخلی کشورهای بالکان، رقابتهای منطقهای و بینالمللی و تحریمهای اقتصادی روبهرو است، اما در عین حال، فرصتهای زیادی برای تقویت این روابط وجود دارد که اگر بهطور هوشمندانه مدیریت شوند، میتوانند به منافع متقابل منتهی شوند.
اولین نکته در نتیجهگیری این است که ایران باید بر پتانسیلهای طبیعی و اقتصادی خود، بهویژه در زمینه انرژی، تمرکز بیشتری داشته باشد. کشورهای بالکان به منابع انرژی نیاز دارند و ایران میتواند با استفاده از ذخایر عظیم نفت و گاز خود، به عنوان یک تأمینکننده مطمئن در این زمینه عمل کند. این مسئله میتواند روابط اقتصادی را گسترش داده و ایران را به یک شریک استراتژیک برای کشورهای بالکان تبدیل کند. همچنین، پروژههای مشترک در زمینه انرژیهای تجدیدپذیر میتواند زمینهساز همکاریهای بلندمدت و پایدار باشد.
در حوزه گردشگری نیز، ایران میتواند با معرفی ظرفیتهای تاریخی، فرهنگی و طبیعی خود به کشورهای بالکان، بازار جدیدی برای جذب گردشگران ایجاد کند. کشورهای بالکان خود دارای تاریخ و فرهنگ غنی هستند و این امر میتواند بستری برای تبادل گردشگری و تقویت روابط فرهنگی فراهم کند. همچنین، همکاریهای علمی و آموزشی نیز میتواند زمینهساز ارتباطات نزدیکتری بین مردم این کشورها باشد. پروژههای مشترک تحقیقاتی، تبادل دانشجویان و اساتید، و همکاری در زمینههای فنآوری و نوآوری میتواند باعث رشد و توسعه هر دو طرف شود.
در کنار این فرصتها، باید به چالشهایی همچون تحریمهای بینالمللی توجه داشت که بر روابط اقتصادی و تجاری تأثیرگذار است. این تحریمها ممکن است برخی از کشورهای بالکان را از همکاری گسترده با ایران بازدارد، چرا که بسیاری از این کشورها وابستگیهایی به اتحادیه اروپا و ایالات متحده دارند و از ترس اعمال فشارهای اقتصادی، تمایل کمتری به گسترش روابط اقتصادی با ایران نشان میدهند. به همین دلیل، ایران باید راهکارهایی برای مقابله با این محدودیتها بیابد. یکی از این راهکارها میتواند توسعه روابط با کشورهای غیرغربی و تلاش برای بهرهبرداری از بازارهای منطقهای و آسیایی باشد.
در نهایت، برای ایجاد روابط پایدار و بلندمدت با کشورهای بالکان، ایران نیازمند استراتژیهای دیپلماتیک هوشمندانه و متعادل است که هم از فرصتهای موجود بهرهبرداری کند و هم به چالشها پاسخ دهد. دیپلماسی فعال و انعطافپذیری در سیاست خارجی میتواند به ایجاد ائتلافهای استراتژیک و ایجاد اعتماد متقابل در سطوح مختلف بین کشورهای بالکان و ایران کمک کند. ایران باید تلاش کند تا از قدرتهای جهانی و منطقهای که ممکن است بر روابط ایران و بالکان تأثیرگذار باشند، فاصله بگیرد و روابطی مبتنی بر منافع مشترک و همکاریهای چندجانبه ایجاد کند.
در پایان، میتوان گفت که آینده روابط ایران و کشورهای بالکان، اگر بهطور صحیح مدیریت شود، میتواند به فرصتهای اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مهمی تبدیل شود. ایران با استفاده از پتانسیلهای خود و ایجاد روابط مبتنی بر منافع مشترک، میتواند در ایجاد صلح و توسعه در این منطقه نقش مؤثری ایفا کند.
منابع
- Al Jazeera English. ” Iran and the Balkans: A Strategic Partnership.” (2023). https://www.aljazeera.com/iran-and-balkans-strategic-partnership
- Brown, J., & Singh, R. (2023). “The Geopolitical Landscape of the Balkans and its Implications for Iran.” International Affairs Review, 89(4), 225-240.
- Carnegie Endowment for International Peace. (2022). “Iran and the Balkans: Navigating Political and Economic Challenges.” Carnegie Report, Washington, D.C.
- European Union External Action. (2021). “EU-Iran Relations: Challenges and Future Prospects.” EU External Relations Report, Brussels.
- Foreign Policy Analysis. “Iran and the Balkans in a Changing Geopolitical Landscape.” (2022). https://www.foreignpolicy.com/iran-balkans-relations-2022
- Gashi, M. (2021). “The Role of Iran in Balkans’ Economic Development Post-Sanctions.” International Journal of Middle Eastern Studies, 55(4), 341-355.
- International Crisis Group. (2021). “Iran’s Role in the Balkans: A Geopolitical and Economic Assessment.” Crisis Group Report, Brussels.
- International Energy Agency (IEA). (2022). “Energy Cooperation in the Balkans and Beyond: The Role of Iran.” IEA Special Report, Paris.
- Karas, K. (2020). “The Balkans and Iran: The Future of Trade Relations and Economic Diplomacy.” Global Trade Review, 25(5), 112-125.
- Kostić, I., & Petrović, M. (2022). Balkan Energy Markets and Iran’s Strategic Role. Oxford: Oxford University Press.
- Krstić, A. (2021). “Iran’s Role in the Balkan Region: Economic and Strategic Prospects.” Journal of International Relations, 38(1), 98-112.
- Middle East Institute. (2022). “Iran’s Economic Influence in the Balkans: Opportunities and Limitations.” https://www.mei.edu/iran-balkans
- Peterson, R., & Chen, H. (2022). “Strategic Interests of Iran in the Balkans: Geopolitical and Economic Perspectives.” Geopolitics Review, 41(1), 27-41.
- Smith, D. (2020). “Energy Cooperation between Iran and Balkan States: Opportunities and Challenges.” Energy Policy Journal, 44(2), 88-102.
- The Diplomat. (2023). “Balkans and Iran: Future Prospects for Energy and Trade Relations.” The Diplomat Analysis, Tokyo.
- Tsvetkova, I., & Ibrahimi, N. (2021). “Iran and the Balkans: Opportunities and Challenges in Trade and Diplomacy.” Global Politics Journal, 28(3), 145-162.
- Wagner, P. (2023). “Energy Diplomacy and the Balkans: The Case of Iran’s Involvement.” Energy Diplomacy Quarterly, 17(3), 54-70.
- World Bank. (2023). “Balkan Economic Integration and the Role of Non-EU States: Iran as a Potential Partner.” World Bank Economic Report, Washington, D.C.