فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلحIPSC-

دو کشورایران و عربستان با توافق اخیر، برای ایجاد فرصت های نوین اقتصادی ، بامنافع اقتصادی مشترکی که دارند می توانند روابط مجدد را تقویت کنند. دو تولیدکننده بزرگ نفت با واقعیت‌های اقتصادی کاملاً متفاوتی روبرو هستند: عربستان سعودی، سرمایه‌گذاری بین‌المللی و راه‌اندازی پروژه‌های بزرگ به ارزش تریلیون‌ها دلار به عنوان بخشی از برنامه چشم‌انداز 2030 برای دور کردن تنوع از نفت؛ و ایران که اقتصاد و ارز آن تحت سال‌ها تحریم‌های غرب و سوءمدیریت اقتصادی مارپیچ شده است.این منافع متفاوت، رقابت بین ایران و عربستان سعودی را برای سال‌ها طولانی کرده است، اما تعدادی از عوامل وجود دارند که می‌توانند یک رابطه جدید و دوجانبه سودمند را حفظ کنند.

برای این فرصت‌های نوین دیپلماسی اقتصادی ، نیاز به افزایش روابط فرهنگی است. روابط فرهنگی می تواند بیشتر از گفت وگوهای موازی سیاسی و امنیتی  از این فرصت ها حمایت کند. برای دستیابی به این هدف، به دنبال پاسخ این سوال هستیم که چگونه روابط فرهنگی با زمینه اجتماعی یا سیاسی می تواند فرصت‌های نوین دیپلماسی اقتصادی بین ایران و عربستان را تقویت کند؟

– فرصت های نوین دیپلماسی

توافق عربستان سعودی و ایران که یکی از جدیدترین توافقات ژپلیتیکی است، که در صورت رسیدن به اجماع ، تبدیل به یک مدل امنیتی مشترک و ثبات منطقه خواهد شد. موضوعات فرامرزی  مشترک مانند امنیت، انرژی، محیط زیست و تغییرات آب و هوایی در منطقه نیازمند همکاری دو کشور برای مدیریت موثر،در امور اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است. ایران و عربستان دارای منابع قابل توجهی از جمله انرژی، مواد معدنی، کریدورهای بین‌المللی و واقعیت‌های ژئوپلیتیکی هستند.منافع اقتصادی و استراتژیک، پیوندهای تاریخی و جنبه های مشترک فرهنگی و اجتماعی بین دو کشور، نیازمند حل اختلافات از طریق ابزارهای سیاسی و دیپلماتیک  و فرهنگی مطابق با استانداردها و هنجارهای بین المللی است.

 العویشق  دبیرکل امور سیاسی و مذاکرات شورای همکاری خلیج فارس، پنج مسیر را شناسایی  و معرفی می کند. به اعتقاد او روابط ایران و عربستان می تواند، ارتباط اعراب منطقه را از طریق آنها توسعه دهد: 

-اول، مسیر سیاسی و دیپلماتیک، برای بحث در مورد بحران های منطقه ای مانند فلسطین، سوریه، لبنان و یمن، با هدف توافق بر تشویق راه حل های سیاسی مطابق با آن. با قطعنامه‌های بین‌المللی، خودداری از استفاده از زور برای دستیابی به اهداف سیاسی، محدود کردن اشاعه هسته‌ای، افزایش ایمنی هسته‌ای، اطمینان از رعایت توافق‌های بین‌المللی مرتبط با اشاعه هسته‌ای، و کاهش گسترش موشک‌ها و پهپادها، به ویژه به بازیگران غیردولتی.

 -دوم، مسیر امنیتی، برای بحث درباره تروریسم، شبه نظامیان فرقه ای و سایر گروه های مسلح که خارج از چارچوب قانون عمل می کنند.

– سوم، مسیر اقتصادی، برای بحث در مورد تقویت مبادلات تجاری و سرمایه گذاری بین کشورهای منطقه، از جمله سرمایه گذاری در انرژی های تجدیدپذیر و سازماندهی کنفرانس های سرمایه گذاری و نمایشگاه های تجاری.

– چهارم، مسیر پایداری زیست محیطی، برای بحث در مورد امکان همکاری در احیای محیط زیست دریایی خلیج فارس و همکاری با یکدیگر برای رسیدگی به اثرات تغییرات آب و هوایی. 

-پنجم، مسیر فرهنگی که به اندازه چهار مسیر دیگر اهمیت دارد تا تبادل فرهنگی غنی بین جهان عرب و ایران را احیا کند.(1)

در این مبحث یه مناقع و اشتراکات و چالش های موجود بر این فرصت دیپلماسی نوینی که  ایجاد شده می پردازیم:

– منافع اقتصادی

کشورهای عربی و ایران 15 درصد از جمعیت جهان و تقریباً 10 درصد از مساحت زمین را تشکیل می دهند. بر اساس برآورد صندوق بین‌المللی پول برای سال 2023، مجموع تولید ناخالص داخلی (GDP) کشورهای عربی و ایران 11.5 تریلیون دلار است که معادل 6.3 درصد کل جهان است. با اضافه کردن تولید ناخالص داخلی ترکیه، مجموع بیش از 8 درصد کل تولید جهانی می شود.(2)

ایران و عربستان سعودی بیش از 28 میدان نفتی و گازی مشترک دارند که به دلیل اختلاف نظر در میزان مصرف و سطح دسترسی، هرگز مورد استفاده قرار نگرفته اند. این دو میدان گازی فرزاد الف و ب و آرش مشترک هستند و میدان آرش تا کویت نیز امتداد دارد. میدان فرزاد حدود 23 تریلیون فوت مکعب ذخایر گازی طبیعی و میعانات گازی 5000 بشکه در هر بیمار فوت مکعب دارد، در حالی که میدان آرش حدود 20 تریلیون فوت مکعب ذخایر گازی با پتانسیل تولید یک میلیون فوت مکعب در روز دارد. کار مقدماتی برای همکاری دوجانبه بین دو کشور در صنعت نفت آغاز شده است. این دو اکنون میادین نفت و گازی را که مشترکاً مالک آن هستند، اما به دلیل ویژگی قبلی سال‌ها از آن غفلت کرده‌اند، کاوش خواهند کرد.(3)

با ورود ایران و عربستان سعودی به دیپلماسی اقتصادی ، می‌توانند از منافع متقابل و نقاط قوت و منابع یکدیگر استفاده کنند.دیپلماسی اقتصادی این پتانسیل را دارد که با ایجاد فضای مثبت همکاری، تنش‌های سیاسی بین دو کشور را کاهش دهد.صنعت نفت و گاز ایران نیازمند 100 میلیارد دلار و صنعت برق نیازمند 25 میلیارد دلار سرمایه‌‌گذاری است که تامین این سرمایه در شرایط تحریمی به هیچ وجه امکان پذیر نیست. توافق ایران و عربستان شاید بتواند روزنه روشنی را در این حوزه ایجاد کند.(4)

در گزارش گروه فیچ سلوشنز درباره پتروشیمی در ایران آمده دولت می‌خواهد تولید پتروشیمی را تا سال 2026 به 140میلیون تن در سال برساند که تحقق آن، مستلزم 70میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است. در این حوزه ها می توان از ظرفیت شرکت های سابیک وآرامکو عربستان سعودی استفاده کرد.(5)حتی به عنوان یکی از اعضای اوپک، ایران همچنان می‌تواند بازارهای جهانی را تحت فشار قرار دهد و قادر است نفت مخفی را تحت تکنیک‌های مختلف صادر کند. (6)لازمه توسعه اقتصادی تمرکز بر تامین نیاز مردم در کشور و ثبات است.سرمایه‌گذاری عربستان سعودی احتمالاً یک موهبت بزرگ برای اقتصاد آسیب‌دیده ایران خواهد بود، اگرچه مشخص نیست که آیا تحریم‌های موجود آمریکا ایران برای فعالیت‌های مالی بین دو کشور اعمال می‌شود یا خیر.(7)

بخشی از مشکل اینجاست که مدل اقتصادی تحت کنترل دولت سالانه بیش از 50 میلیارد دلار را صرف یارانه های نفت و گاز می کند . نتیجه این است که ایرانی‌ها از ارزان‌ترین قیمت‌های بنزین و برق در همه جای دنیا هستند، اما به دلیل اقتصادی که بیش از حد متکی به دلارهای نفتی است، باید با نرخ بالای بیکاری و تورم دست و پنجه نرم‌کنند.(8)

با وجود اختلافات، هر دو کشور می توانند از افزایش همکاری در بخش نفت و گاز بهره مند شوند. آنها می‌توانند فرصت‌هایی را برای اکتشاف و تولید مشترک نفت و گاز، همکاری در زمینه پیشرفت‌های فناوری، و افزایش تجارت در محصولات نفت و گاز کشف کنند. علاوه بر این، دو کشور می توانند در زمینه توسعه زیرساخت ها مانند خطوط لوله و پالایشگاه ها برای تسهیل صادرات محصولات نفت و گاز به سایر کشورها همکاری کنند. همکاری ایران و عربستان سعودی پتانسیل ایجاد ثبات در بازار انرژی را دارد که به نفع هر دو کشور و اقتصاد جهانی خواهد بود.

عربستان سعودی به عنوان بخشی از طرح چشم‌انداز 2030 خود، سرمایه‌گذاری زیادی در زیرساخت‌های حمل و نقل عمومی مانند راه آهن، بزرگراه‌ها و بنادر انجام می‌دهد. با همکاری، ایران و عربستان سعودی می‌توانند به طور مشترک در چنین پروژه‌هایی سرمایه‌گذاری کنند که نتیجه آن کاهش هزینه‌های پروژه و افزایش بهره وری است. بر اساس چشم انداز 2030، دولت عربستان سعودی قصد دارد بیش از 65 میلیارد دلار برای توسعه زیرساخت‌های مراقبت های بهداشتی این کشور سرمایه‌گذاری کند. علاوه بر این، هدف آن افزایش مشارکت بخش خصوصی از 40 درصد به 65 درصد تا سال 2030 است و خصوصی سازی 290 بیمارستان و 2300 مرکز بهداشتی اولیه را هدف قرار داده است.(9)

ایران صنعت ساخت و تولید نسبتا پیشرفته‌ای دارد و انواع ماشین‌آلات از جمله تجهیزات ساختمانی، ماشین آلات کشاورزی و ماشین آلات دارویی تولید می‌کند. بخش ساخت و ساز عربستان سعودی در حال گسترش است که تقاضا برای تجهیزات ساختمانی ایجاد می‌کند و شرکت‌های داروسازی در این کشور به طور مداوم به ماشین آلات جدید و کارآمد برای ادامه فعالیت خود نیاز دارند. عربستان سعودی بالغ بر 840 میلیون دلار واردات دارو داشته است. 7.5 میلیارد دلار از واردات این کشور درحوزه خودرو و قطعات آن بوده است و در صنعت تجهیزات پزشکی بالغ بر 500 میلیون دلار نیاز سالانه این کشور است.(10)

با این حال، باید برای این ارتباط اقتصادی توجه بیشتری به درک عواملی معطوف شود که می تواند عربستان سعودی و ایران را قادر سازد بر اختلافات سیاسی و فرقه ای خود غلبه کنند و روابط احیا شده خود را حفظ کنند.

محمد بن سلمان متعهد شده است که دوره جدیدی از اصلاحات اقتصادی را آغاز کند . این یک اولویت حیاتی برای سعودی و یک فرصت نوین برای ایران با تحریم‌های اقتصادی و ایجاد اشتغال است. این دو پویایی ممکن است در کنار هم قرار گیرند و راه را برای سعادت آینده هر دو ملت هموار کنند. افزایش تجارت ، با هدف تهران برای تجارت حداقل یک میلیارد دلاری با عربستان است. علاوه بر این، عربستان سعودی قصد دارد تا سال 2030 سالانه 100 میلیون بازدید کننده جذب کند. هدف برنامه چشم انداز 2030 عربستان توسعه اقتصاد غیرنفتی کشور و ایجاد فرصت های شغلی برای جوانان است. لذا  برقراری پروازهای مستقیم به ایران می تواند تبادل گردشگر را به نفع هر دو کشور افزایش دهد.(11)

– اشتراکات در روابط فرهنگی

روابط فرهنگی می تواند اشکال مختلفی داشته باشد، از دیپلماسی فرهنگی در سطح سیاست عمومی دولت ها تا تبادل فرهنگی در سطح مردم به مردم. 

تعامل چند وجهی و اجتماعی – روابط فرهنگی ایران و عربستان سعودی باید در زمینه‌های اجتماعی و سیاسی هر دو کشور گنجانده شود و نباید محدود به نخبگان باشد. علاوه بر این، ابتکاراتی که روابط فرهنگی را تقویت می‌کنند، باید با سایر ابتکارات دوجانبه مانند گفت‌وگوهای سیاسی و امنیتی مرتبط باشند و به عنوان یک تلاش مستقل تلقی نشوند.

نقش کارآفرینان – پتانسیل‌های اقتصادی روابط فرهنگی، مانند گردشگری، باید ترسیم شود و به عنوان انگیزه‌ای برای آغاز تبادل فرهنگی گسترده مورد استفاده قرار گیرد. تشویق شرکت در رویدادهای فرهنگی یکدیگر – محصول فرهنگی هر کشور می تواند از طریق جشنواره ها و رویدادهای فرهنگی به کشور دیگر معرفی شود. ترویج زبان ظریف و معتدل در رسانه ها – زبان جدلی در رسانه ها یکی از عوامل کلیدی شکل دادن به احساسات در مورد جامعه دیگر است. 

استفاده از میراث تاریخی و فرهنگی با استفاده از شخصیت های تاریخی تجلیل شده مشترک بین عربستان سعودی و ایران مانند ابوحامد غزالی و سیبویه دستور زبان، می تواند به گونه ای مورد بازنگری قرار گیرد که به جای تفرقه، احساس وحدت ایجاد کند باید فضای فرهنگی برای اقلیت ها و گروه های کم نمایندگی در روابط فرهنگی فراهم شود .(12)

کاهش تبادلات رسانه‌ای خصمانه و تنش‌های فرقه‌ای دو اصل مهم در روابط فرهنگی بین ایران و سعودی است.هم ایران و هم عربستان سعودی دارای مکان‌های فرهنگی و مذهبی متعدد با ارزش تاریخی قابل توجه هستند و می‌توانند گردشگران بین‌المللی بیشتری را به دیدن و اکتشاف کشورهای مربوطه تشویق کنند. 

با توجه به اختلاف دیرینه و ایدئولوژیک بودن هردو نظام ، چون موانع روابط فرهنگی در میان دیگران شکل می گیرد، لازم است به این موانع توجه شود:1) گفتمان عمومی و سیاسی متمرکز بر تفاوت ها به جای میراث فرهنگی و مذهبی مشترک، 2) فقدان مکان های فیزیکی و مجازی که ایرانیان و سعودی ها بتوانند در آن ملاقات کنند، و 3) فقدان زبان مشترک.(13) 

– چالش ها

اگرچه دلایل کافی برای امیدواری وجود دارد، اما هنوز چالش های مهمی وجود دارد که باید با آنها مقابله کرد. خصومت بین ایران و عربستان سعودی منجر به درگیری های متعددی از جمله جنگ های نیابتی در تعدادی از کشورها مانند یمن و سوریه شده است. بنابراین، برای ثبات در خاورمیانه، کنترل نیروهای نیابتی بسیار مهم است زیرا این گروه ها توانایی جلوگیری از پیشرفت دیپلماتیک را دارند. سایر تأثیرات خارجی، از جمله منافع آمریکا و روسیه، ممکن است به عنوان مانعی بر سر راه توسعه روابط و اثربخشی بلندمدت توافق عمل کنند.

در مجموع، نشانه‌هایی حاکی از امید و تردید در تجدید روابط ایران و عربستان سعودی است. در این زمینه، اولویت دادن به دیپلماسی و تبادل فرهنگی، توسعه داخلی و یکپارچگی اقتصادی برای یک مسیر مسالمت آمیز رو به جلو ضروری است.(14)

تصمیم برای تسهیل احیای روابط دیپلماتیک و اقتصادی بین ایران و عربستان سعودی پیامدهای منطقه ای و بین المللی قابل توجهی خواهد داشت، زیرا دو کشور در بسیاری از جبهه ها چه به طور مستقیم و چه غیر مستقیم از جمله در شرایط یمن در یک معادله متخاصم قرار داشته اند. سوریه، عراق، لبنان و بحرین.

در پس‌زمینه این توافق، فرصت‌های بیشتری برای همکاری‌های سه جانبه علاوه بر کشورهای عربی ، بین پاکستان، ایران و عربستان در زمینه مبارزه با تروریسم وجود دارد. به اشتراک گذاری اطلاعات اطلاعاتی بین سه کشور می تواند منجر به افزایش همکاری برای مقابله با تهدیدات تروریسم، به ویژه هدف قرار دادن گروه هایی مانند القاعده و داعش شود. در چارچوب داخلی پاکستان، عادی سازی روابط بین ایران و عربستان سعودی این پتانسیل را دارد که تنش های مذهبی را کاهش دهد و هماهنگی بیشتری را تقویت کند.(15)

گام اول واضح وجود دارد که ایران و عربستان سعودی می توانند برای نشان دادن تعهد خود به عدم مداخله انجام دهند، که بنا بر گزارش ها، هر دو کشور به عنوان بخشی از خود توافق با هر دوی آنها موافقت کرده اند. عربستان سعودی گفته است که حمایت خود از شبکه‌های رسانه‌ای را که علیه رژیم ایران تحریک می‌کنند، محدود می‌کند، در حالی که ایران گفته است که ارسال سلاح به شورشیان حوثی در یمن را محدود خواهد کرد. این توافق همچنین می تواند به گشودن درها برای گفت وگوی امنیتی میان کشورهای عرب خلیج فارس، ایران و عراق کمک کند.(16)

– چشم‌انداز

چشم‌انداز راه‌حل‌های سریع همچنان ضعیف است . نزدیکی ایران و عربستان ممکن است نگرانی های امنیتی کشورهای عرب خلیج فارس را کاهش دهد. اما خطر بحران ناشی از پیشرفت سریع برنامه هسته ای ایران راکاهش نمی دهد. 

آزمون تورنسل برای موفقیت در ارتباطات اقتصادی و فرهنگی این توافق این خواهد بود که آیا طرفین در سیاست داخلی کشورهای منطقه مداخله می کنند یا خیر؟

– References

1-http://studies.aljazeera.net/en/events/second-round-arab-iranian-dialogue-highlights-factors-promote-convergence

2-http://studies.aljazeera.net/en/events/second-round-arab-iranian-dialogue-highlights-factors-promote-convergence

3-https://oilprice-com.cdn.ampproject.org/v/s/oilprice.com/Energy/Energy-General/Saudi-Arabia-And-Iran-To-Jointly-Exploit-Oil-Gas-Fields.amp.html?amp_gsa=1&amp_js_v=a9&usqp=mq331AQIUAKwASCAAgM%3D#amp_tf=%D8%A7%D8%B2%20%251%24s&aoh=16886570919027&referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com&ampshare=https%3A%2F%2Foilprice.com%2FEnergy%2FEnergy-General%2FSaudi-Arabia-And-Iran-To-Jointly-Exploit-Oil-Gas-Fields.html

 4-http://fdn.ir/72662

5.https://otaghiranonline.ir/UFiles/Docs/2021/12/28/Doc20211228125754851.pdf

6-Previous source no8

7-https://www.cnbc.com/2023/03/15/saudi-arabia-could-invest-in-iran-very-quickly-finance-minister.html

8-Previous source no8

9-https://www.trade.gov/knowledge-product/saudi-arabia-market-overview

10-https://oec.world/en/profile/country/sau

11-https://carnegieendowment.org/sada/89893

12-https://www.stimson.org/2022/cultural-exchange-and-the-prospects-for-inter-societal-relations-between-saudi-arabia-and-iran/

13-https://www.stimson.org/2022/cultural-exchange-and-the-prospects-for-inter-societal-relations-between-saudi-arabia-and-iran/

14-https://carnegieendowment.org/sada/89893

15-https://issi.org.pk/wp-content/uploads/2023/05/IB_Arhama_May_15_2022.pdf

16-https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/iran-saudi-arabia/impact-saudi-iranian