سناریو های احتمالی استقلال کردستان عراق

دکتر امیرهوشنگ میرکوشش

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

رفراندوم استقلال کردستان در زمان مقرر یعنی ۲۵ سپتامبر برگزار شد. با وجود اختلاف و تفاوت دیدگاه ها میان بازیگران متعدد اقلیم کردستان ، نتایج نشان داد  که همه گروه ها در مورد موضوع استقلال، هم نظر هستند. آینده و سناریو های پیش روی استقلال اقلیم کردستان عراق چیست؟ تاثیرات استقلال کردستان عراق بر این کشور و کشورهای منطقه چیست؟ این نوشتار تلاش دارد در دو سطح تحلیل داخلی ومنطقه ای به  پرسش های مطرح شده پاسخ دهد.

تأثیرات استقلال کردستان عراق

تاثیرات کوتاه مدت

استقلال کردستان عراق به طور موثری می تواند پایان یک عراق متحد را نشان دهد.  از زمان سرنگونی صدام حسین، اختلافات میان اقوام و مذاهب مختلف در عراق شکاف میان دولت مرکزی و اقوام مختلف را تشدید نمود. در حالی که توجه عموم مردم  منطقه به مبارزه با داعش  در سوریه و عراق متمرکز بود  یکی دیگر از  عوامل بی ثبات سازی احتمالی در خاورمیانه، در کردستان عراق به وقوع پیوست . در 25 سپتامبر، رفراندومی با یک سوال ساده در کردستان عراق  برگزار گردید: آیا شما می خواهید منطقه کردستان عراق و مناطق کردی خارج از دولت این منطقه به یک دولت مستقل تبدیل شود؟  نتیجه رفراندوم به نظر می رسد از قبل قابل پیش بینی بود. اکثریت قاطع از هر دو حزب سیاسی و نیز مردم کردستان عراق استقلال را برگزیدند.  با این وجود، عواقب رفراندوم ممکن است تاثیری بسیار منفی بر تمامیت ارضی عراق و کشور های منطقه داشته باشد.

 همه پرسی بدون همکاری با دولت عراق و نیز در مناطق مورد اختلافی مثل کرکوک برگزار شد. کنترل مناطق مورد اختلاف میان دولت اقلیم کردستان و دولت فدرال عراق مشترک بوده است، اما در نتیجه حمله به گروه داعش، کردها کنترل آنها را به دست آوردند. این رفراندوم قطعا روابط بین اقلیم کردستان  و دولت عراق را بدتر خواهد کرد؛ زیرا پیش از این نیز موضوعات دیگری از قبیل درآمدهای نفت عامل اختلاف میان دو طرف بوده است.  با این حال، رفراندوم به طور خودکار منجر به اعلام استقلال نمی شود، اما می تواند در طول مذاکرات بین اربیل و بغداد به عنوان یک اهرم استفاده شود.

به همین ترتیب، استقلال کردستان عراق می تواند معادلات منطقه ای را تغییر دهد و باعث تشدید خشونت  در جنوب شرقی ترکیه شود. مهم تر آن است که در سوریه  نیزمی تواند بر شبه نظامیان کرد سوریه  در شمال شرقی  این کشور که از یک منطقه مستقل برخوردار بوده اند ، تاثیر گذارد.  این موضوع می تواند جنگ داخلی سوریه را نیز تشدید نماید.

تاثیرات بلند مدت

در دراز مدت، سوال واقعی این است که چگونه کردها می توانند خود را با این  منطقه ای هماهنگ  نمایند. در حالی که در سال های اخیر اربیل و آنکارا روابط خوبی را تجربه کرده اند اما استقلال اقلیم کردستان عراق می تواند  این روابط را تحت تاثیر قرار دهد.

یکی از شریک های منطقه ای بالقوه برای کردها، ایران خواهد بود. هماهنگ کردن با ایران پیچیدگی های روابط با ترکیه را ندارد، زیرا جمعیت کرد های ایران و حتی کرد های منطقه خود را از نژاد ایرانی می دانند و اشتراکات فرهنگی زیادی دارند . این عوامل سیستمیک احتمالا به آرامی کردستان عراق و نیز نزدیکی ایران و کردهای عراقی گردد.  ایران در حال حاضر دارای رابطه مثبت با کردستان عراق  است – دو کنسولگری در منطقه را حفظ  نموده و از تجارت عادلانه با اربیل برخوردار است. در حال حاضر، هر گونه پیشرفت بیشتر در روابط، بستگی به میزان حمایت ایران از دولت عراق دارد با این وجود، پس از اعلام استقلال کردستان عراق، روابط میان ایران و کرد های عراقی باچالش روبرو شده است.

همکاری ایران و کرد های عراقی در دوران صدام حسین و نیز در مبارزه با داعش و نیز اشتراکات فرهنگی و تاریخی می تواند در دراز مدت بر روابط دو طرف تاثیر مثبت داشته باشد. ایران می تواند با گسترش روابط با کردستان عراق نفوذ اسرائیل و ایالات متحده را محدود نماید. ارزیابی های مجدد دولت مستقل کردستان می تواند باعث نزدیکی ایران و کردستان عراق شود. با این وجود، یک کردستان مستقل بی ثباتی داخلی و منطقه ای را در کوتاه مدت و دراز مدت به وجود خواهد آورد و باعث تغییر معادلات و اتحاد های منطقه ای خواهد شد.

پیامدهای بالقوه منطقه ای استقلال کردستان عراق

سه همسایۀ عراق شامل سوریه، ایران و ترکیه، به دلائلی واضح نگرانی خود را در مورد همه پرسی اعلام نموده اند. همه این کشورها دارای اقلیت های کرد هستند. کردها، همانند همتایان خود در عراق، منطقه جنگی مستقل خود را در نتیجه جنگ داخلی سوریه تاسیس کردند. ایران پس از رژیم صدام حسین نفوذ زیادی در سیاست، اقتصاد و جامعه عراق به دست آورد. عراق اساسا هم پیمان ایران و همچنین یک بازار بزرگ برای کالاهای ایرانی بوده است. این کشور همچنین به عنوان پل ارتباطی ایران با متحدانش در سوریه و لبنان عمل می کند.  بنابراین، هرگونه تضعیف کنترل دولت عراق بر سرزمین این کشور منافع ایران را تهدید می کند.

کشورهای غربی نیز به نفع رفراندوم نیستند و اشاره دارند که این کار عملی یک جانبه است و ممکن است بی ثباتی را به همراه داشته باشد و مانع از اقدام نظامی علیه داعش  شود. با این حال، نگرش آنها یکپارچه نیست، زیرا بسیاری از کشورها به حق استقلال کردهای عراقی احترام می گذارند و به طور کلی با استقلال کردستان عراق مخالفتی ندارند

در حال حاضر تنش بین اربیل و بغداد و همچنین همسایگان عراق افزایش یافته است.  اگر استقلال  واقعا اتفاق بیافتد، منجر به یک درگیری سیاسی منتهی می شود که می تواند به خشونت بیانجامد. کردستان مستقل ممکن است در اثر درگیری های داخلی منزوی شود. در حالی که مداخله نظامی برخی از همسایگان عراق حداقل در حال حاضر بعید است، استقلال قطعا باعث بی ثباتی در منطقه خواهد شد.  با وجود همه این عوامل، کردهای عراق و همچنین رهبری آنها مایل به استقلال با تمام هزینه ها هستند.

سناریو های پیش روی کردستان عراق

به طور کلی دو سناریو احتمالی در مقابل استقلال کردستان عراق وجود دارد:

• مذاکره
• جنگ

مذاکره

مذاکره میان اقلیم کردستان و دولت عراق می تواند با پیش شرط و یا بدون پیش شرط صورت گیرد. اقلیم کردستان تا کنون روی مذاکره بدون پیش شرط  تاکید نموده و در مقابل دولت عراق شرط مذاکره را ،لغو نتایج رفراندوم استقلال اعلام نموده است.

توافق طرفین بر آغاز مذاکرات می تواند با ورود قدرت های بزرگ و قدرت های منطقه ای انجام شود. به نظر می رسد لغو نتایج رفراندوم از نظر دولت و مردم اقلیم کردستان عراق منتفی باشد. احتامل این که در مذاکرات امتیاز هایی برای کردستان عراق در نظر گرفته شود و در مقابل موضوع استقلال برای مدتی تعلیق گردد وجود دارد. امتیاز ها می تواند مبتنی بر خود مختاری بیشتر اقلیم و کنترل بیشتر بر عایدات فروش نفت در کردستان باشد.

تشکیل کنفدراسیون: موردی دیگری که می تواند مذاکره شود و به طور تلویحی مورد موافقت احزاب کردی نیز قرار گرفته،  بازآرایی کردستان و عراق در چارچوب یک ‘کنفدراسیون’  است که می تواند بسیاری از اختلافات اربیل و بغداد را حل کند. کنفدراسیون امکان تعریف کردستان و عراق را به مثابه دو دولت مستقل اما متعهد به همزیستی در یک چارچوب سیاسی-اقتصادی واحد در ساز و کاری شبیه به اتحادیه اروپا را فراهم میکند. بسته به مفاد توافق اربیل و بغداد این آرایش‌ می تواند متضمن حق جدایی دو دولت باشد اما چنان درجه‌ای از امتیازات ناشی از وابستگی متقابل اقتصادی برای دو دولت فراهم کند که احتمال استفاده از این حق بسیار کم باشد.

در هر صورت در مذاکره  هر دو طرف باید از مواضع سخت خود کوتاه بیایند و امتیازات تقسیم شود. سازمان ملل متحد،  اتحادیه اروپا وقدرت هایی مثل آمریکا و روسیه و نیز کشور های منطقه مثل ایران و ترکیه می توانند در این مذاکرات شرکت نمایند ومسیر توافق میان دولت عراق و اقلیم کردستان را هموار نمایند.

جنگ

سناریوی دیگری که بسیار محتمل است شروع جنگ میان دولت عراق و نیرو های پیشمرگه کردستان عراق است. به نظر می رسد با ورود نیرو های عراقی به بخش هایی از کرکوک و نیز عقب نشینی بخشی از نیروهای پیشمرگه در روز های اخیر احتمال وقوع این سناریو بیشتر شده است. وقوع جنگ نیز می تواند با سناریو های احتمالی گوناگونی در نظر گرفته شود:

در صورت دخالت نیرو های منطقه ای مثل ایران و عربستان به نفع دولت عراق جنگ و درگیری پیچیده تر خواهد شد و این موضوع می تواند به ورود قدرت های بزرگ مثل آمریکا و نیز اسرائیل و عربستان به صحنه نبرد شود. البته ورود این نیرو ها لزوما در قامت دخالت یا حمایت نظامی نیست  و می تواند در پشتیبانی مالی، اطلاعاتی و لجیسیتیکی صورت گیرد.نتیجه شروع و ادامه چنین جنگی ادامه بی ثباتی و خشونت در منطقه خواهد بود. این جنگ می تواند نیرو های کرد دیگر کشور ها را نیز به صحنه نبرد بیاورد.شروع و ادامه جنگ می تواند بر مبارزه با گروه های تروریستی مثل داعش تاثیر منفی بر جای گذارد و باعث تجدید سازمان و بازگشت آن ها به صحنه های عملیاتی باشد.

جنگ تمام عیار میان کردستان عراق و دولت این کشور می تواند به جنگ  ویرانگر دیگری در سطح منطقه تبدیل شود و تجزیه عملی و رسمی کشور عراق را کلید زند.

واژگان کلیدی: سناریو، احتمالی، استقلال ،کردستان عراق، اقلیم