روند ملی گرایی در عراق

 ماندانا کریمی

پژوهشگر جامعه شناسی سیاسی

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

در بحث وضعیت ملی گرایی در کشور عراق ابتدا باید به این نکته پرداخت که آیا بحران هویت در این کشور حل شده است و ملت سازی در این کشور شکل گرفته است؟

اگر نگاهی به تاريخ پرفراز و نشيب کشور عراق بياندازيم، می بینیم كه عراق كشوري بسيار پرمنازعه بوده است. عراق در سال 1919 از امپراطوری عثمانی جدا شد و به سرپرستی بریتانیا درآمد و در سال 1932 استقلال یافت و به دنبال آن حوادثی مانند سركوب كردها در سال 1936، بركناري حزب بعث از قدرت در سال 1963، حمله به ايران و جنگ هشت ساله از 1980 تا 1988 ، حمله به كويت در سال 1990 ، حمله آمريكا و متحدانش عليه عراق براي آزادسازي كويت در سال 1991 ، شورش كردها در شمال و انتفاضه شيعيان در جنوب در سال 1991، جنگ داخلي بين دو حزب اصلي كرد يعني حزب دموكرات كردستان و اتحاد ميهني كردستان در سال 1994، جنگ دوم آمريكا عليه عراق و شکل گیری گروه های داعش در سال 2014 در این کشور و رویداد رفراندوم کردستان در سال 2016 رخ داد. همه این رویدادها نشان از تنش، منازعه، چندپارگی قومی و مذهبی در کشور عراق می باشد. در نتیجه این تنش ها و منازعات خسارت های مادی و انسانی جبران ناپذیری بر این کشور وارد کرد.

همچنین بلحاظ جمعیتی حدود ۷۵ درصد مردم عرب، ۲۰درصد کرد و ۵ درصد آشوری، ترکمن و سایر اقوام هستند. و بلحاظ مذهبی همچنین حدود ۶۰ درصد مردم عراق شیعه، ۳۸ درصد سنی و ۲ درصد مسیحی و پیروان سایر ادیان هستند. قومیت‌های گوناگون و ساکنان آن شامل عرب، کرد، ترکمن، آسوری، کلدانی، مندایی و صابئین و غیره هستند. کردها در نواحی شمال و شمال شرقی عراق که به کردستان عراق مشهور است زندگی می‌کنند و از لحاظ فرهنگی، زبانی و طرز پوشش با عرب‌ها متفاوتند. عرب های سنی در غرب عراق و عرب های شیعه با 9 استان در جنوب و شرق عراق قرار دارند.

بر اساس تئوری بحران ها، برای اینکه نظام سیاسی توسعه یابد، باید بحران هایی را حل کند. یکی از این بحران ها که مهم ترین آنهاست، بحران هویت می باشد. بنابراین نظام توسعه یافته نظامی است که ملتی متحد و منسجم داشته باشد و با همکاری و همدلی به سوی حل مشکلات گام بردارد. (ملت جماعت انسانی مشخصی است که در یک منطقه جغرافیایی مشخصی سکونت دارد و از فرهنگ متجانس مشترکی برخوردار است.).

در شمال عراق کرد ها، ترکمن ها و  عرب ها بر سر حاکمیت مناطق جغرافیایی درگیر منازعه و جدال هستند و قومیت کرد برای تشکیل کردستان بزرگ تلاش کنند. همچنین عدم اجماع و توافق میان گروه های عراقی  به ویژه میان شیعیان و سنی ها در مسائل سیاسی منجر شده که روند ملی گرایی در این کشور را با مانع بزرگی به نام چندپارگی قومی، فرقه ای، جغرافیایی و مذهبی روبه رو کرده است. بر این اساس می توان گفت که بزرگترین مانع در راه یکپارچگی عراق واحد، جدایی و چند دستگی بین گروه های قومی و فرقه ای می باشد می باشد. کردها از زمانی که جزئی از دولت عراق شدند برای کسب خودمختاری و یا استقلال کامل جنگیده اند. مثلا شهری مانند کرکوک بر سر اینکه اکثریت جمعیت آن متعلق به کردها، عربها یا ترکمن ها است اختلاف نظر وجود دارد. چون منبع غنی نفت عراق در این منطقه می­باشد، این اختلافات همیشه وجود داشته است. کردها معتقد هستند که آن ها باید به عنوان یک ملت جداگانه به رسمیت شناخته شوند. در این میان شکل گیری گروه های فرصت طلب تروریستی مانند داعش در این کشور نیز عامل مهمی بر عدم شکل گیری ملی گرایی در کشور عراق می باشد. لذا می توان گفت در کشورهایی مانند عراق که بلحاظ قومیتی مذهبی چند پاره هستند و دارای بافت فرقه ای هستند روند ملی گرایی با موانع فراوانی روبه رو است.

در روند شکل گیری یک ملت، ابتدا بايد پیش زمینه هایِ تاریخی و فرهنگي در يك منطقه جغرافيايي وجود داشته باشد تا بتواند ملتی شكل بگيرد. و به دنبال آن باید چندپارگی های اقليمي، قومي و مذهبي به نفع ملیت كنار رود و تعلق و تعهد ملی ایجاد شود. و ملتي با پيشينه و تاريخ و فرهنگ مشترك ايجاد گردد. اشتراكات وجودي مردمان يك منطقه جغرافیایی مي بايست آنقدر زياد باشد كه امكان زندگی مناسب در کنار هم براي آنها فراهم شود. بعد از اینکه ملت شکل گرفت باید به فکر تشکیل یک دولت بود. یعنی دولتی شکل بگیرد که نماینده همه احاد و گروه های مختلف یک جامعه باشد و نماینده یک قوم یا مذهب خاص نباشد. و تلاش خود را برای خدمت به همه مردمان یک جامعه بکار بگیرد. پس اگر ملت سازی در جامعه ای با مشکل رو به رو باشد به تبع آن دولت سازی نیز با مشکل رو به رو خواهد شد.

لذا باید گفت: به طور کلی پیش از تشکیل دموکراسی در یک کشور باید بحران هویت و بحران مشروعیت حل شود که این بحران ها مربوط به فرایند ملت سازی می باشند. یعنی ابتدا یک ملت شکل بگیرد به دنبال آن دولت شکل بگیرد و در نهایت نهادینه سازیِ دولت ملت اتفاق افتد. در واقع ملت سازی پیش زمینه ضروری دموکراسی در یک کشور می باشد. کشور عراق همانند برخی از کشورهای خاورمیانه دارای گروه های قومی با فرهنگ نامتجانس است که در نتیجه مهاجرت، اختلاط و آمیختگی شکل گرفته است. قومیت های مختلف در عراق دارای مذهب متفاوت بودند و تاکنون پیوند اجتماعی محکمی میان گروه های قومی و مذهبی در این کشورصورت نگرفته است. این منازعات قومی، فرقه ای و مذهبی نشان می دهد که بحران هویت و بحران مشروعیت که پیش زمینه دولت ملت سازی است هنوز حل نشده است. در نتیجه فرايند ملت سازي و دولت سازي و به تبع آن نهادینه سازیِ دولت ملت به درستي شکل نگرفته است و روند ملی گرایی در این کشور با مانع بزرگ چندپارگی قومی، مذهبی، فرقه ای و جغرافیایی رو به رو است.

واژگان کلیدی: روند، ملی گرایی،  عراق ،