فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
با توجه به ژئوپلیتیک جنوب آسیا و بازیگرانی مانند آمریکا، هند و چین ، ترکیب متفاوتی از همسویی ها و جهت گیری ها،نوعی بازی قدرت سیاسی در آسیای جنوبی خودنمایی می‌کند. با عقب نشینی آمریکا از افغانستان و ایجاد خطوط نوظهور استراتژی آمریکا در جنوب آسیا ، نیاز به ارزیابی اهمیت یافته است. لذا مطالعه و تحلیل عوامل مؤثر بر سیاست آمریکا در آسیای جنوبی بدون بررسی تاثیر حضور دو قدرت بزرگ چین و هند در این منطقه بی اساس است.آمریکا و چین هردو، استراتژیک بزرگ خود را برای شکل دادن و مدیریت جهان یا معماری سیاسی و امنیتی منطقه ای دارند. بنابراین لازم است که به این سوالات که چشم انداز استراتژیک این دو قدرت در جنوب آسیا چه جهتی دارد؟ و همچنین همگرایی منافع بین هند و آمریکا و چین چقدر است؟ و چشم انداز استراتژیک و جلوه های آنها چگونه بر سایر کشورهای کوچکتر جنوب آسیا تأثیر می گذارد؟ پرداخته شود.
– معماری ژئوپلیتیک قدرت های بزرگ در جنوب آسیا
دخالت نظامی طولانی مدت آمریکا در افغانستان ، علاوه بر غفلت از کشورهای کوچک تر ، سبب شده آمریکا در دیپلماسی دفاعی در منطقه، جایگاه خود را در برابر چین و روسیه از دست بدهد.(1) آمریکا که تمرکز آن در جنوب آسیا برای نزدیک به چهار دهه به افغانستان و پاکستان محدود شده بود، اخیراً به تغییر روابط با هند گسترش یافته است.این تغییر نشان دهنده جدیت جدید در مورد پرداختن به رقابت استراتژیک با چین است ..(2)
بخشی از اهداف استراتژیک بلند مدت چین در آسیای جنوبی ، تلاش برای جایگزینی پارادایم چند قطبی به جای تک قطبی دوران جنگ سرد برای تعادل قدرت آمریکا است. چین از این طریق سعی دارد دوباره جایگاه خود را در صحنه جهانی به دست آورد. آمریکا در حال تدوین یک سیاست جدید آسیا محوری ، با تغییر شکل صفحه شطرنج ژئوپلیتیکی در پهنه‌تر آسیا-اقیانوسیه ، با احیای قدرت هند است. از طرفی چین و هند بر سر مسائل حیاتی حاکمیت ارضی، امنیت منطقه‌ای و حکومت جهانی عمیقاً اختلاف نظر دارند.بنابراین قدرت گیری هند برای ارتقاء یک توازن قوای باثبات در آسیا، به عنوان محافظ در برابر چین ، می تواند منافع و امنیت آمریکا را در این منطقه حفظ کند.این امر به نظر تحلیلگران به ایجاد یک نظم ژئوپلیتیکی با ثبات در آسیا کمک می کند.امضای توافق هسته ای و افزایش ظرفیت تولید بمب های هسته ای بیشتر به هند در همین راستا می باشد. در واقع می توان ادعا کرد، هند در حال ظهور به عنوان آمریکا است. (3)
از آن جایی که هند نقش خود را در جهان چند قطبی و اقیانوس هند-پاسیفیک تشخیص می دهد، به دنبال ادامه ایفای نقش تثبیت کننده در جنوب آسیا است. این بحران فرصتی را برای هند فراهم می کند تا نقش خود را بیشتر کند و ثبات اقتصادی و سیاسی در منطقه را با تسهیل کمک گروه های چندجانبه و فرعی ارتقا دهد. (4)
هند شریک تجاری بسیار مهم برای اکثر کشورهای آسیای جنوبی و یکی از منابع اصلی سرمایه گذاری مستقیم خارجی ،و همچنین دارای ارتباطات تاریخی و اجتماعی است. بازیگران مختلف سیاسی در مقاطع مختلف از حمایت رسمی و غیر رسمی هند بهره مند شده اند. علاوه بر این، ارتش هند بزرگترین ارتش در منطقه است و از نظر عملیاتی در سراسر آن فعال است. این برای برخی از این کشورها مفید بوده است – برای مالدیو برای جلوگیری از کودتا در سال 1987، و برای بنگلادش برای تثبیت خود به عنوان یک کشور مستقل در سال 1971.(5)
اما نقش چین در کشورهای آسیای جنوبی بدون استثنا، دولت های چهار کشور آسیای جنوبی(بنگلادش ، سریلانکا ، نپال و مالدیو )چین را به عنوان یک شریک توسعه حیاتی، چه به عنوان تامین کننده مالی و چه در ارائه حمایت های فنی و لجستیکی توصیف کرده اند.علاوه بر این ،چین بزرگترین شریک تجاری برای بنگلادش و سریلانکا و دومین شریک بزرگ برای نپال و مالدیو است.
این تحولات نشان می‌دهد که حضور چین در جنوب آسیا دیگر عمدتاً اقتصادی نیست، بلکه مستلزم تلاشی بیشتر و چند بعدی برای ارتقای جایگاه این کشور و پیشبرد منافع استراتژیک بلندمدت آن در منطقه است. اما این تعامل و نفوذ فزاینده چین احتمالاً اختلافات داخلی را در هر کشور تشدید خواهد کرد. این امر باعث ایجاد ذینفعانی در روابط نزدیک با چین خواهد شد که این پتانسیل را دارد تا نخبگان سیاسی و تجاری را در مقابل یکدیگر قرار دهد.(6)
با توجه به سال‌های طولانی نفوذ آمریکا بر ژئوپلیتیک جنوب آسیا، خروج نیروهای آمریکا از افغانستان منجر به بازاندیشی و تغییر جهت محوری می‌شود که کشورهای منطقه استراتژی‌های خود را حول آن طراحی می‌کنند. کشورهای آسیای جنوبی در همسایگی هند به دریافت‌کنندگان سنگین سرمایه‌گذاری‌های چینی، ساخت زیرساخت‌ها و تامین مالی تبدیل شده‌اند و گره‌های مهمی در ابتکار کمربند و جاده چین (BRI) هستند. بنابراین، یکی از راه‌های مهمی که استراتژی هند و اقیانوسیه آمریکا می‌تواند ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک جنوب آسیا را پس از خروج از افغانستان نشان دهد، ایجاد همگرایی با هند و سایر شرکای همفکر آن برای افزایش تلاش‌های زیرساخت‌های منطقه‌ای و تأمین مالی خواهد بود.(7)
همسایگان هند از چین در آسیای جنوبی استقبال می کنند، کشورهای آسیای جنوب شرقی، ژاپن و کره جنوبی نیز به آرامی مشارکت هند در منطقه اصلی چین را تشویق می کنند. تقریباً یک ائتلاف تحت حمایت آمریکا که از ژاپن تا هند از طریق ویتنام و استرالیا امتداد دارد، در حال حاضر به شکل سایه قابل مشاهده است.
بنابراین بازسازی ژئوپلیتیکی آسیا شکل یک ابر مجموعه آسیایی را به خود می گیرد. این ساختار جدید نه تنها پویایی های امنیتی شرق و جنوب آسیا را ادغام می کند، بلکه نقش دیرینه آمریکا را به عنوان یک قدرت خارجی بسیار حاضر در آن ادغام می کند. پویایی های امنیتی که آسیای جنوبی و شرقی را به هم مرتبط می کند، قوی تر از پویایی های اقتصادی است. حضور آمریکا پویایی های امنیتی منطقه ای آسیا را با سطح جهانی بین هند و چین ترکیب می کند. (8)
کشورهای جنوب آسیا، درچشم‌اندازها و اهداف راهبردی خود با کشورهایی که منافعشان را بهتر تامین می‌کنند، همگرایی دارند.با بررسی هایی که انجام شد کشورهای آسیای جنوبی علاوه بر ارتباط با آمریکا با چین و هند هم بر اساس منافع همکاری دارند. این همکاری های سه جانبه نشان می دهد که سیاست چند قطبی جایگزین سیاست تک قطبی آمریکا شده است.
-بنگلادش
از بین کشورهای مهم و تاثیر گذار آسیای جنوبی بنگلادش است که به طرز ماهرانه ای مقاومت کرده و خود را در برابر رقابت‌های ژئوپلیتیکی بین قدرت‌های بزرگ در جنوب آسیا حفظ کرده است. بنگلادش “روابط مستحکمی” با آمریکا، “روابط خونی” با شریک تحت قدرت آمریکا، هند، “روابط استراتژیک” با رقیب سرسخت آمریکا ، چین، و “روابط تاریخی” با روسیه، دشمن سرسخت آمریکا دارد.
از آن جایی که آسیای جنوبی رقابت‌های بین چین و هند و همچنین چین و آمریکا را تجربه می‌کند، بنگلادش به تنهایی در صفحه شطرنج هند و اقیانوسیه است.زیرا این کشور درگیر یک اقدام موازنه ظریف بین هند و چین در منطقه جنوب آسیا است. (9)به دلیل موقعیت بنگلادش که در قلب اقیانوس هند و اقیانوس آرام قرار دارد، منطقه ای با اولویت بالا برای ارتباط اقتصادی توسط دولت آمریکا است. (10)سهام، عمده سرمایه گذاری آمریکا در بخش انرژی بنگلادش است. آمریکا برای تضمین امنیت خود در این منطقه ، به دنبال امضای قرارداد دفاعی با بنگلادش است. آمریکا خواهان تعمیق روابط نظامی از طریق این قراردادها با افزایش همکاری در اطلاعات و تبادل حمایت لجستیکی و فنی است.(11)
توجه هند به بنگلادش نیز ناشی از عوامل استراتژیک و اقتصادی است. از زمان استقلال بنگلادش، دهلی نو تلاش کرده است تا اطمینان حاصل کند که خاک بنگلادش علیه منافع هند مورد استفاده قرار نگیرد. منافع هند و چین در بنگلادش باعث شده که رقابت بین هند و چین افزایش یابد.
هند هدف خود را محدود کردن تهاجم چین به آسیای جنوبی کرده است. همچنین در صدد ایجاد ارتباط بیشتر جاده ای شرق به غرب، تسهیل تجارت کالا و خدمات از بنگال غربی به شمال شرقی هند توسعه نیافته و اتصال به خلیج بنگال است. چین نیز به نوبه خود به دنبال دسترسی به سواحل بنگلادش و خلیج بنگال از طریق ساخت بنادر و یک کریدور اقتصادی زمینی است که آن منطقه را با استان های محصور در خشکی چین متصل می کند. سرمایه گذاری در دارایی های استراتژیک در بنگلادش همچنین از اهداف چین برای کاهش نفوذ هند در جنوب آسیا حمایت می کند. بنگلادش در خرید تسلیحات از چین پس از پاکستان در رتبه دوم قرار دارد.
توسعه اقتصادی مبتنی بر زیرساخت اولویت اصلی بنگلادش است و به کمک فنی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیرساختی بزرگ نیاز دارد. چین هر دو را به بنگلادش ارائه می دهد، در حالی که هند قادر به رقابت با چین در هر دو جبهه نیست بنگلادش به عنوان اهرمی برای ایجاد شرایط بهتر با چین و هند است. با این حال، از آن جایی که همکاری آمریکا و هند از طریق “چهار” و سایر چارچوب های استراتژیک افزایش یافته است، به نظر می رسد داکا به طور فزاینده ای نگران است که ممکن است مجبور شود بین آمریکا-هند یا چین تصمیمی دوتایی بگیرد.(12)
-پاکستان
موقعیت پاکستان در سه منطقه کلیدی – آسیای جنوبی، آسیای مرکزی و خاورمیانه – و دارای مرزهایی با چین و ایران و نزدیک به روسیه است. اگرچه دولت بایدن پاکستان امن و مرفه را برای منافع آمریکا حیاتی می داند.(13) اما روابط آمریکا و پاکستان بیشتر معاملاتی و امنیت محوری است. منافع راهبردی بلندمدت آمریکا بیشتر در مهار چین با هند و نه پاکستان همسو است. روابط اسلام آباد با پکن با شروع کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) وارد دوره جدیدی از همکاری های استراتژیک و اقتصادی دوجانبه شده است. (14)
تغییرات سریع ژئوپلیتیک منطقه ای از جمله پیوند استراتژیک رو به رشد پاکستان با چین بر سیاست دولت بایدن در قبال اسلام آباد سایه انداخته است.لذا تغییر ژئوپلیتیک منطقه ای، صف بندی جدیدی از نیروها را ایجاد کرده است. اتحاد استراتژیک فزاینده بین آمریکا و هند و محور چین و پاکستان منعکس کننده این ژئوپلیتیک در حال ظهور است. پاکستان باید مسیر محتاطانه ای را طی کند، زیرا به دنبال از سرگیری روابط خود با آمریکا است.(15)
اما عادی سازی همکاری پاکستان با آمریکا همچنان در راستای منافع ملی آمریکا است.آمریکا ،پاکستان را همچنان یک شریک استراتژیک می داند.به همین سبب ، هند را به عنوان یک بازیگر کلیدی در مهار نفوذ چین می‌دانند و در تلاش‌های خود برای جلب رضایت هند، اغلب منافع پاکستان را حتی در مورد مسائلی مانند کشمیر نادیده می‌گیرد.(16)
ارتش پاکستان به شدت به آمریکا وابسته است و به همین دلیل ژنرال‌های پاکستانی می‌خواهند ظاهری از روابط خوب با واشنگتن حفظ کنند.(17) چین همچنین به مهم ترین تامین کننده سخت افزار نظامی برای پاکستان تبدیل شده است. آمریکا همچنان نسبت به نفوذ فزاینده چین در پاکستان محتاط است.،اما این بدان معنا نیست که می تواند به طور کامل رابطه دیرینه خود با پاکستان را کنار بگذارد.(18)
-سریلانکا
کشورهای دیگر آسیای جنوبی چون سریلانکا نیز به دلیل موقعیت استراتژیک ، وقدرت‌های رو به رشد هند و چین که به دنبال پیشبرد منافع استراتژیک خود هستند،ممکن است بار دیگر در یک “بازی بزرگ” گرفتار شود.سریلانکا برای تضمین امنیت خود به عنوان یک کشور کوچکتر در اقیانوس هند، به طور فعال استراتژی چندجانبه گرایی را دنبال کرده است. (19) سریلانکا اکنون با احتیاط به یک « مستعمره » استراتژیک از کشتی‌های جنگی با پروژه‌های عظیم برای پیشبرد چین در مقابل هند و آمریکا در جنوب هند تبدیل شده است. اکنون، با فروپاشی اقتصاد سریلانکا، فرصتی کلیدی برای پکن فراهم شده است تا در اقیانوس هند و فراتر از آن بر ایالات متحده و هند برتری پیدا کند.
سریلانکا که زمانی کشور پیشرو در شاخص توسعه انسانی سازمان ملل برای امید به زندگی، نرخ باسوادی و سرانه تولید ناخالص ملی در جنوب آسیا بود، اکنون درگیر پروژه‌های عظیم «تله بدهی» با چین و وام‌هایی از ژاپن و موسسات مالی بین‌المللی است. پروژه های زیرساختی عظیم بنادر در سریلانکا به راحتی می توانند به ترکیبات نظامی و غیرنظامی دو منظوره تبدیل شوند و سریلانکا را به یک “ناو هواپیمابر غیرقابل غرق” بالقوه برای چین تبدیل کند.(20)
- افغانستان
| روابط ایالات متحده با طالبان پس از پایان جنگ افغانستان نامشخص است.صحنه های اخیر از افغانستان پس از سقوط کابل به دست طالبان باید یادآوری قوی باشد که سیاست خارجی امنیتی آمریکا از طریق پیشبرد قدرت نظامی محدودیت هایی دارد. علیرغم صرف تریلیون ها دلار در جنگ، یک چالش ایدئولوژیک و فرهنگی مؤثر محلی برای طالبان نتوانست به مرحله اجرا درآید. بزرگترین سلاح آمریکا فرهنگ دموکراتیک آن است و سیاست خارجی و استراتژی مهار چین در جنوب آسیا باید منعکس کننده آن باشد.(21) در حال حاضر بایدن در برخورد با حاکمان جدید نیاز به حمایت از کنگره آمریکا دارد.(22) |
-مالدیو
آمریکا در سال 1966 پس از استقلال مالدیو، روابط دیپلماتیک با مالدیو برقرار کرد و از آن زمان روابط دوستانه ای دارد. آمریکا به دنبال حمایت از ابتکارات دموکراتیک، توسعه اقتصادی و جاه طلبی های اجتماعی و زیست محیطی مالدیو بوده است. مالدیو در زمینه طیف وسیعی از مسائل امنیتی از جمله مبارزه با تروریسم با آمریکا همکاری نزدیک داشته است. آمریکا و مالدیو در سال 2020 “چارچوب روابط وزارت دفاع آمریکا و وزارت دفاع و امنیت مالدیو” را امضا کردند.
هدف منابع کمک خارجی آمریکا تقویت نهادهای دموکراتیک، جامعه مدنی، شفافیت مالی، امنیت دریایی، مبارزه با تروریسم و اجرای قانون بیان شده است.(23)با منابع محدود، مالدیو برای امنیت به شدت به هند وابسته است و از این کشور و همچنین چین، دو همسایه آسیایی قدرتمند خود، به دنبال کمک اقتصادی و فنی بوده است.(24)
دولت مالدیو همچنین بر نقش هند در ارتقای امنیت گسترده‌تر اقیانوس هند، به‌ویژه در موضوعات حساس قاچاق مواد مخدر، ماهیگیری غیرقانونی، جنایات سازمان‌یافته فراملی و تروریسم تأکید دارد. هر یک از این مسائل برای مالدیو و امنیت آن مهم است.(25)
– نپال
سیاست آمریکا در قبال نپال با سه هدف اساسی شکل گرفته است: الف) حمایت از صلح و ثبات در جنوب آسیا، ب) حمایت از استقلال و تمامیت ارضی نپال، و ج) حمایت از یکی از کمتر توسعه یافته ترین کشورهای جهان.
اخیراً به نظر می رسد نپال در حال تبدیل شدن به تلاقی تعاملات مثلثی – رقابت و همکاری آمریکایی، هندی و چینی است. نپال با چهار کشور حساس سیاسی هند و منطقه خودمختار تبت چین هم مرز است که “نگرانی اصلی” آن را در سیاست خارجی آن تشکیل می دهد. این امر موقعیت جغرافیایی آن را در شرایط ژئوپلیتیکی که به سرعت در حال تغییر است، برجسته تر می کند. نپال نمی‌خواهد ذره‌ای از رقابت و رقابت مداوم آمریکا و چین و رقابت و تنش‌های هند و چین به قلمروش بیاید.
نپال پلورالیسم دموکراتیک را در داخل و چند قطبی بودن را در روابط بین‌الملل دنبال می‌کند و هر موضوعی را بر اساس شایستگی‌های آن بدون ترس و رضایت قضاوت می‌کند.روابط نپال با همسایگانش و آمریکا عنصر مهمی از سیاست خارجی آن را تشکیل می دهد. (26)
با ادامه تشدید رقابت آمریکا و چین، نگرانی اصلی در نپال این است که نپال ممکن است در بازی بزرگ ژئوپلیتیکی بین دو قدرت بزرگ درگیر شود. نپال باید با منافع متقابل آمریکا و چین مقابله کند. (27)با این حال، چین در دهه گذشته نفوذ خود را در نپال بسیار افزایش داده است. آمریکا هم اکنون یکی از مهم ترین شرکای توسعه نپال است. (28)
– بوتان
آمریکا و بوتان هرگز رابطه چندانی با هم نداشته اند. آمریکا تجارت کمی با بوتان دارد.در واقع، بوتان تنها کشوری در جنوب آسیا است که روابط دیپلماتیک با چین ندارد. و رهبران بوتان دلیلی برای نزدیک شدن به آمریکا نمی بینند.(29)بوتان تنها کشور آسیای جنوبی است که به طور مداوم به نگرانی‌های امنیتی هند احترام می‌گذارد و از پیوستن به پروژه‌های مرتبط با طرح کمربند و جاده چین (BRI) در منطقه یا سایر اشکال کمک‌های کمک‌های بلاعوض و وام مقاومت کرده است. بنابراین، سیاست هند نیز تلاش کرده است تا با استفاده از بوتان، به منظور تداوم یکپارچگی اقتصادی و دستیابی به امنیت مشترک، سازگار باشد.روابط بوتان با همسایگانش محصول توازن تهدید است و نه موازنه قدرت.(30)
– سخن پایانی
جنگ اوکراین و بازگشت ژئوپلیتیک در امور جهانی ،نظم جهانی دوقطبی جدیدی در حال ظهور است که در آن جهان غیرغربی در یک طرف و جهان غرب در طرف دیگر قرار دارد. ورود یک اتحاد ژئوپلیتیکی آسیایی کانون توجه رقابت ژئوپلیتیک جدید خواهد بود. در چنین شرایطی، منطق پیوستگی جغرافیایی و پیوند تاریخی، کشورهای جنوب و منطقه، بلوک موسوم به “جنوب جهانی” را به سمت افزایش روابط با قدرت های غیر غربی جهان سوق می دهد، زیرا آنها به دنبال تعدیل اقتصادی، سیاسی و نظامی خود هستند. روند در یک موقعیت برابر در کشمکش قدرت‌های بزرگ، قدرت‌های منطقه‌ای فرصتی برای تأکید بر منافع ژئوپلیتیکی خود پیدا می‌کنند و نقش مستقل خود را در نظم جهانی اجرا می‌کنند.(31) در این بازی ژئوپلیتیکی قدرت‌هایی مانند چین تلاش می‌کنند تا قدرت جهانی تثبیت شده آمریکا را تا جایی که می‌تواند از مرزهایش دور کند و از وزن آمریکا در دیپلماسی بین‌المللی بکاهد آمریکا نیز تلاش خواهد کرد تا بر همسایگان چین تأثیر بگذارد تا سلطه چین را مهار کند و وزنه‌ای برای آن ایجاد کند.
واژگان کلیدی: معماری, ژئوپلیتیک, قدرت , بزرگ , جنوب آسیا,سیاست, آمریکا , آسیای جنوبی
Reference
2-https://foreignpolicy.com/2022/04/06/us-india-china-sri-lanka-south-asia-geopolitics/
7-https://www.isas.nus.edu.sg/papers/end-of-the-forever-war-and-us-strategy-in-south-asia/
8-https://www.ifri.org/sites/default/files/atoms/files/barrybuzanengpe22012.pdf
9-https://thediplomat.com/2022/03/us-bangladesh-partnership-dialogue-what-next/
12-https://www.usip.org/publications/2022/04/bangladeshs-balancing-act-amid-us-indo-pacific-strategy
13-https://tribune.com.pk/story/2383544/for-pakistan-china-or-america
14-https://southasianvoices.org/what-is-the-future-of-pakistan-u-s-relations-after-imran-khans-ouster/
15-https://www.dawn.com/news/1713476
16-https://www.dawn.com/news/1713476
19-https://thediplomat.com/2018/07/sri-lankas-strategy-for-regional-security/20-https://hir-harvard-edu.cdn.ampproject.org/v/s/hir.harvard.edu/president-xis-art-of-war-in-sri-lanka/amp/?amp_gsa=1&_js_v=a9&usqp=mq331AQKKAFQArABIIACAw%3D%3D#amp_tf=%D8%A7%D8%B2%20%251%24s&aoh=16701473504583&referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com&share=https%3A%2F%2Fhir.harvard.edu%2Fpresident-xis-art-of-war-in-sri-lanka%2F
22-https://www.state.gov/u-s-relations-with-maldives/
23-https://www.mei.edu/publications/maldives-middle-east-connections
26-https://www.nepallivetoday.com/2022/04/29/tracking-the-trajectory-of-75-years-of-nepal-us-relations/
27-.https://www.eastasiaforum.org/2022/04/14/nepals-geopolitical-stakes-are-as-high-as-the-himalayas/
28-https://thediplomat.com/tag/u-s-bhutan-relations/
30-https://www.institutmontaigne.org/en/analysis/towards-asian-geopolitical-alliance
