دگرگونی سیاست داخلی ترکیه و پیامدهای خارجی آن در خاورمیانه – بخش نخست

فاطمه خادم شیرازی

دانشگاه جامع علمی کاربردی

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

موقعیت جغرافيايی- ژئوپليتیكی ترکیه در خاورمیانه ،سیاست های حزبی دولت مردان ترک ،تنش های قومی و مذهبی درسیاست داخلی ترکیه ، باعث پیامدهای خارجی ودرگیری این کشور با همسایگان خود در خاورمیانه شده است. لذا دگرگونی سیاست داخلی تر کیه در 4 محور قابل بررسی است.

• محور اول : ترکیه کشوري مرکزي یا منطقه اي برای بازیگران فرامنطقه ای

موقعیت استراتژیک و منحصر به فرد ترکیه، به عنوان حلقۀ اتصال میان اروپا و آسیا و حالت شبه جزیره ای آن و نقشی که تا این اواخر به عنوان «درواز ه بان «در مقابل بخش اروپایی  اتحاد جماهیر شوروی سابق داشت برای ترکیه این امکان را فراهم کرده است که از درياي سياه، اژه و مديترانه و دو تنگه مهم بسفر و داردانل كالاهاي مصرفي اروپایي رابه خاورميانه منتقل کند. به همين دليل، را ه هاي ارتباطي كشور ترکیه توسعه و گسترش يافته و توانسته عضویت در پیما ن های منطقه ای مانند جامعه اروپا ، اکو، ناتو، پیمان همکار ی های کشورهای حوزه دریای سیاه و دی هشت را بدست آورد.

ژئوپليتيکي ترکيه در غرب آسيا و در اتصال با اروپا، آن را به يک سرمايه امنيتي براي آمريکا تبديل کرده است. پايگاه اينجرليک ترکيه، بزرگترين پايگاه نظامي آمريکا در منطقه و در همان حال اين کشور مرکز استراق سمع آمريکا در منطقه است. از نظر داود اوغلو، ترکیه به علت موقعیت جغرافیایی،تاریخی خاص خود، عمق استراتژیکی دارد، وی ترکیه را در زمره » قدر ت هاي مرکزي »می داند و نه منطقه اي ، و معتقد است ترکیه باید نقش رهبري را در چندین منطقه ایفا کند.

عوامل ژئوپلیتیک و رشد اقتصادی در پی ریزي سیاست خارجی ترکیه این کشوررا به چین اروپا تبدیل کرده است. ترکيه با حمايت کامل آمريکا به مسير اصلي انتقال انرژي از درياي خزر به سوي اروپا تبديل شده، و

 چنین رشد اقتصادي مصرف انرژي را در این کشور افزایش داده است.

ترکیه سعی کرده به دلیل موقعیت منطقه اي حائل میان دو قاره ، ترانزیت انرژي شودتا بتواند انرژي را از خلیج فارس و دریاي خزر به اروپا منتقل کند.درواقع ترکیه می خواهد نقش کریدور را بازي کند یعنی با بهره گیري از خط لوله هاي احداث شده اولا امنیت انرژي خود و ثانیا قدرت و نفوذ اقتصادي خود را افزایش دهد.لذا سعی می کند بادیپلماسی قوي و نیز احداث خطوط لوله انتقال گاز، کشورهاي دارنده گاز را ترغیب به صادرات گاز به ترکیه نماید تا امنیت انرژي ترکیه و اتحادیه اروپا را تامین کند.

گرچه ترکیه در مناطق جنوب غرب آسیا  بازیگر عمد ه ای برای بازیگران فرامنطقه ای  چون آمریکا و اروپا است . اما حضور دو کشو ر ایران و سوریه در همسایگی مانعی بزرگ براي اهداف جاه طلبانه ترکیه در منطقه است.ایران با داشتن منابع سرشار گاز از یک سو و  موقعیت ژئوپلیتیکی از سوي دیگر، به مهم ترین رقیب ترکیه تبدیل شده است؛ایران به اندازه ترکیه به دلیل موقعیت جغرافیایی همین توانایی انتقال انرژي از دریاي خزر به خلیج فارس و انتقال به اتحادیه اروپا را دارد؛ با این تفاوت که ایران داراي منابع انرژی است و ترکیه از این منابع برخوردار نیست.اما نقش کلیدی ترانزیتی سوریه در منطقه برای ایران و ترکیه حیاتی است زیرا دروازه ورود ترکیه به خاورمیانه است و دروازه ورود ایران به اروپا است. و مضافا ترکیه 400کیلومتر هم مرز با کردهای سوریه است که نقش مهمی در امنیت داخلی این کشور دارد.لذا هردو کشور نگاه ویژه ای به سوریه دارند.

• محوردو م: چرخش حزبی در سیاست داخلی ترکیه

اولین چرخش تغییر سیاست نظام لائيك درتركيه جريان هاي اصلي فكري و اجتماعي تركيه يعني “غرب گرايي”،”اسلام گرايي” و “مليت گرايي” كه در دوران عثماني شكل گرفته بود ، موجب تعميق شكاف هاي اجتماعي،قومي و مذهبي در تركيه گرديد،در بحران هاي شديد سياسي،اجتماعي و اقتصادي درسال 2001، اعضای اصلاح‌طلب و نواندیش حزب منحل شده فضیلت ، به رهبری رجب طیب اردوغان از حزب مذکور توانست یک حزب اسلام‌گرای پیشرفته و معتقد به اصول سکولاریسم و لائیسم به نام حزب عدالت و توسعه  درترکیه تشکیل دهد. بنيان گزاران این حزب با ارائه يك حزب فراگير غيرايدئولوژيك در جريانات و گرايش هاي سياسي و اجتماعي آراي حداکثری در انتخابات  را به دست آورند. دولت بر آمده ازاین حزب توانست  با سياست محافظه كارانه و عمل گرا در سياست داخلي، مخالفين كماليست خود را از مركز قدرت دور كند . در سیاست داخلی موفق ترین کارنامه حکومت حزب عدالت و توسعه در اقتصاد است که در پنج سال اول یعنی از سال 2002 تا 2007، رشد پایداری را تجربه کرده، حزب عدالت و توسعه موفق شد نرخ تورم سه‌رقمی ترکیه را تک ‌رقمی کند، بیکاری را تا 10 درصد کاهش دهد، با حذف شش صفر از جلوی ارقام اسکناس‌ها، ارزش پول ترکیه را در مقابل ارزهای خارجی افزایش دهد. و موفق درجذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی شود. سیاست تعامل با کردها، مشی سکولار دولت، دخالت ارتش در سیاست….در دوره­ی زمامداری این حزب با تغییرات بنیادین مواجه شد. همین امر باعث اقبال عمومی نسبت به آنان شد.

هدف اصلي سياست خارجي حزب عدالت و توسعه تركيه دست يابي به اتحاديه اروپايي بود.سياست  خارجی«صفر مشكل با همسايگان» که با موجي از اعتدال همراه بود، توانست نزاع هاي كهنه با ارمنستان و كردهاي شمال عراق راکنار بگذارد. وعاملی شود تا اروپا آمادگی باز كردن درها به روي تركيه را اعلام کند. و صادرات  ترکیه در خاورميانه رونق بگیرد و ارودغان محبوب ترين رهبر منطقه شود.

در اواخر دهة 2010 و مصادف با “بهار عربي ،دولت برآمده از حزب عدالت و توسعه با حذف مخالفين داخلي از قدرت استحکام  وبه دست گرفتن كانون هاي قدرت) ارتش و قوة قضائيه( چرخش دوم تغییر نظام سیاسی را با كنترل دولت بر ارتش، دادگاه قانون اساسي ،تقويت وكنترل سازمان ديانت به عنوان دستگاه ايدئولوژي ،در دست گرفتن و اختیار تام دادن به  “ميت ” سازمان اطلاعات تركيه ، نفوذ حزب عدالت و توسعه در سپهر عمومي جامعه ، كنترل رسانه هاي گروهي و شبكه هاي خبري رسانه هاي گروهي تركيه آغاز کرد. دورة اقتدارگرايي” اين حزب در تركيه با اعلام تغيير نظام سياسي اين كشور از نظام پارلماني  به نظام رياستي در قانون اساسي جديدبه اوج خود رسید. این اقتدارگرایی مهم ترين دليل شكست حزب حاكم بر تركيه در انتخابات هفتم ژوئن سال 2015 است. دوره اي كه با تغييرات جدي در سياست هاي داخلي و خارجي اين حزب همراه بود .بعضی از تحلیل گران چرخش سیاست اردوغان را ناشی ازتحت تاثیر قرار گرفتن رجب طیب اردوغان از”نجیب فاضل” شاعر و متفکر ترک می دانند. آن ها معتقدند نجیب فاضل به شدت معتقد به ایده­ی دولت اسلام­گرا با ماهیت ترک-دیدگاه ملی­گرایانه به دین-  و در عین حال  تک حزبی می­باشد.

مجموعه این دگرگونی­ها با تکیه بر نظام ارزشی نوعثمانی­گرایی در عرصه داخلی منجر به مصادره مرکز توسط اسلام­گرایان ودر سیاست خارجی ایدئولوژیک و مداخله گر را به دنبال خود آورد.

محورسوم: قومیت و مذهب دو قدرت پنهان درروبروی دولت ترکیه

قدرت نهفته در حقيقت قدرت آشكاري است كه خفته باقي مانده است (يا خفته نگاه داشته شده است) تا در صورت لزوم و در زمان مقتضي متجلي شود. قوم و مذهب در ترکیه دو قدرت پنهان هستند ترکیه کشوری است که ترکیب قومی بسیار متنوعی دارد و به متکثرالقوم معروف است.  درترکیه به طور تقریبی و تخمینی ازجمعیت کنونی 77 میلیونی ترکیه، نزدیک 75 درصد آن ترک است و چیزی حدود 20 درصد آن هم کرد و مابقی یعنی حدود 10 میلیون هم اقلیت علوی است و بقیه آن ها اقلیت های قومی دیگر هستند.

مسلمانان ترکیه بیشتر پیرو مذاهب اهل سنت هستند که از میان آنها حنفی‌ها بزرگترین گروه به‌شمار می‌آیند که عمدتاً در مرکز و غرب ترکیه ساکن هستند. شافعی‌ها با جمعیتی کمتر در مناطق شرقی ترکیه مستقرند و اکثرا کرد هستند. شمار پیروان مذاهب دیگرِ اهل سنت بسیار کم است. این کشور بیش از ۲۵ میلیون شیعه و علوی دارد که قائل به حقانیت امام علی (ع) هستند که غالبا در استان های مرکزی و مناطق شرقی این کشور و همچنین استان قارص زندگی می‌کنند.

علویان ترکیه در مجموع به سه دسته تقسيم مي شوند: دسته اول، علویان آناتولی تر ک نژاد هستند که در استا ن های مرکزی و شرقی اين كشور پراکنده اند. دست دوم را علویان استا ن های جنوب شرقی و کردنشین تشکیل می دهند كه با عنوان« زازا «شناخته مي شوند. در نهایت دسته سوم، علویان نصیری عر ب نژاد هستند که در مرز ترکیه و سوریه و به طور عمده استان هاتای سکونت دارند.در اين ميان تنها علويان نصيري هستند كه با علو ي هاي سوريه از لحاظ زبان و قوميت هم پيوند بوده و نسبت به سرنوشت آ ن ها از خود حساسيت نشان مي دهند.

علویان به سه دلیل نقشي تعيين كننده در تغييرسیاست های آنكارا در قبال بحران سوريه دارند:

1- موقعیت ویژه علويان در مهم ترین حزب مخالف دولت حزب جمهور ی خواه خلق است.

2- علویان ترکیه گرچه تحت آموز ه های دینی منسجم قرارندارند ، اما چون در سه دسته کرد، ترک و عرب هستند از هم-کیشان سوری خود در جنگ با داعش حمایت کردند.

3- دولت ترکیه به دلیل  همسایگی اقلیت علوی این کشور با علویان سوریه با احتياط بيشتري با بحران سوريه برخورد مي كند.

واژگان کلیدی: دگرگونی، سیاست، داخلی، ترکیه ، پیامدهای خارجی ، خاورمیانه