مهرداد علي پور
پژوهشگر مسائل خاورميانه
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
مجله «فارن پالیسی» در گزارشی نوشت هنگامی که «معمر قذافی» در اواسط دهه 2000 میلادی از عزلت بیرون آمد، اصلاحاتی را معرفی کرد که به مزاج بازارهای بین‌المللی، سرمایه‌گذاران، مقاماتِ واشنگتن و متعاقباً اروپا خوشایند آمد. منبعث از تحولات حادث شده وی به سوژۀ رسانه‌های غربی تبدیل شد. با این وجود هیچ‌یک از ایشان این واقعیت را که قذافیِ جدید بر خلاف گذشته از راه اصلاحاتِ فرمایشیِ سیاسی ـ اجتماعی و حتی اقتصادی در پی استحکام پایه‌های دیکتاتوری خود و برقراری حاکمیت حداکثری بر قبایل لیبی از طریق خشونت لجام گسیخته است، نپرداختند. به تحقیق،در فضای پسااصلاحات میراث قذافی نه‌تنها «دبی بر روی دریای مدیترانه» نبود بلکه خشونت، خونریزی و هرج‌ومرجی بود که لیبیایی‌ها را غرق در خود کرده بود.
در سطحی انتزاعی سرگذشت قذافی سرنوشت بسیاری از رهبران محافظه‌کار حوزۀ راهبردی آسیای‌غربی بخصوص ولیعهد جوان سعودی «محمد بن‌سلمان»است. بن‌سلمان که با روشی غیرمرسوم و برخلاف سنت سَلَف خود و در بازی تاج و تختِ خاندان آل‌سعود بر اریکه قدرت تکیه داده است، از زمان روی کار آمدن، به سبب اتخاذ رویکردها و سیاست‌های افراطی خود، آماج انتقاداتِجنبش‌های داخلی و اپوزیسیون خارج‌نشین قرار گرفته است.
در مقام تفهیم مفهومِ مورد مداقه می‌توان چنین ابراز داشت که در سطح داخلی ولیعهد جوان سعودی با دو طیف مخالفان روبرو شده است. نخست جنبش‌های اعتراضی ـ اصلاحیِ در رژیم (جنبش الکرامه)؛ و دوم شاهزادگان منتصب به آل‌سعود (سازمان امیران آزادی‌خواه). جنبش الکرامه به‌عنوان مهم‌ترین جنبش اعتراضی در فضای داخلی عربستان خواهان اِحقاق حقوق مردم در پرتو محقق شدن مشارکت سیاسی، حفظ و تأمین حقوق اجتماعیِ قبایل و مذاهبِ مختلف و همچنین حمایت از حقوق فلسطینیان شده‌اند. علاوه بر جنبش مزبور فعالان مدنی در حوزه حقوق زنان با هدایت «ایمان نفجان» و «عزیزه یوسف» در راستای پایان دادن به نظام قیومیت مردان تلاش‌های قابل‌توجهی را به انجام رسانده‌اند. دیگر جنبشی که در فضای داخلی عربستان قابلیت بررسی را دارد جنبش سلطنتی خاندان سعودی به رهبری «احمدبن عبدالعزیز» می‌باشد. وی که به شدت مخالف سیاست‌های جنگ افروزانه برادرزاده‌اش «محمد بن‌سلمان» است در سال 2017 زمانیکه عضو شورای بیعت بود با تعیین بن‌سلمان به‌عنوان ولیعهد مخالفت کرده و با وی بیعت نکرد. در همین راستا و در سپتامبر گذشته نیز از سیاست‌های جنگ‌طلبانه عربستان‌سعودی در یمن انتقاد کرده و متعاقباً پادشاه و ولیعهد را مسئول مستقیم پیامدهای این جنگ قلمداد کرده است و نه خاندان آل‌سعود. از جمله افراد شاخص دیگری که با عبدالعزیز هم رأی هستند می‌توان به «هارون امین محمد»، «عبدالعزیز المؤید»، «خالد بن فرحان آل‌سعود»، «امین عبدالله علی»، «فیصل ناصر»، «علی العمار» و «حسن الکنانی» اشاره کرد.
در خصوص اپوزیسیونِ خارج‌نشین نیز می‌توان چنین ابراز داشت که مهم‌ترین از آنها «جنبش بسیج ملی» به رهبری «مرزوق مشعان العتیبی» روزنامه‌نگار و استاد سابق دانشگاه ملک‌سعودِ عربستان می‌باشد. بررسی جنبش مزبور از آن جهت حائظ اهمیت است که در حال حاضر نظام سیاسی عربستان اپوزیسیون سازمان‌یافته‌ای به گستردگی جنبش بسیج ملی ندارد و تشکیل گروه مذکور می‌تواند گام مهمی در این زمینه بشمار آید. العتیبی که سابقاً در دو روزنامه «الشرق» و «مکه» عقاید خود را بازنشر می‌کرد، با مخالفت‌های رژیم مجبور به مهاجرت به پاریس شد. وی پس از مهاجرت به پاریس بیانیه شدیدالحن و مناقشه برانگیزی را علیه رژیم آل‌سعود و خطاب به شهروندان کشورش منتشر کرد. در بیانیه وی آمده است: «نظام آل‌سعود خود را خوار کرد و در خوارشمردن، فقیرکردن، برده کردن و نادیده گرفتن شما (شهروندان عربستانی) زیاده‌روی کرده است. ده‌ها هزار تَن از خواهران و برادران برای دعوت نظام پادشاهی به اصلاح و توسعه کشور و اِعادۀ حقوق خویش تلاش کرده‌اند. ایشان خواستار تحکیم برابری، شفافیت، عدالت، استقلال قوه قضائیه و حکمرانی قانونمند شده‌اند و در خصوص فساد و هدرروی منابع کشور هشدار داده‌ند. اما نظام پادشاهی نه‌تنها به اصلاحات پاسخ مثبت نداد بلکه در مقابل در فضای کنونی و دوران جدید (حکومت محمد بن‌سلمان) در فساد، سرکوب و به خطر انداختن ثبات کشور دچار زیاده‌روی شده است. ولیعهد جوان و کم تجربه سعودی بر نادیده گرفتن حقوق مردم و ارزش‌های اسلامی پافشاری می‌کند و در این راستا زنان، کودکان و روحانیون را بازداشت می‌کند…». پس از انتشار بیانیه آتشینِ العتیبی، چهرههایِ بارز اپوزیسون عربستان از جمله «یحیی عیسی» فعال حقوق بشری عربستان از بیانیه منتشر شده ابراز خرسندی کرده و متعاقباً از مخالفین داخلی خواستند که به ایشان بپیوندند. در نگاهی کلی خواسته اپوزیسون آن است که «محمد بن‌سلمان» صلاحیت هدایت کشور را ندارد و باید مسند قدرت را واگذار کرده و متعاقباً «احمد بن عبدالعزیز» در دوره انتقالیِ یکساله سُکان هدایت کشور را در دست بگیرد تا ملت عربستان در قالب انتخاباتی آزاد در خصوص سرنوشت خویش تصمیم‌گیری کنند.
واژگان کلیدی: جایگاه، اپوزیسیون، آینده، عربستان‌سعودی
