فاطمه خادم شیرازی/ پژوهشگر/ مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
تحولات اخیر ناشی از حمله ناگهانی آمریکا به مراکز هسته‌ای ایران در فردو، اصفهان و نطنز، نه‌تنها مسیر پرونده هسته‌ای ایران را وارد مرحله‌ای پر تنش‌تر کرده بلکه موازنه قوا در خاورمیانه را دستخوش تغییرات سریع و چندبُعدی نموده است. با وجود آنکه دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا پیش‌تر اعلام کرده بود تصمیم نهایی درباره اقدام نظامی دو هفته بعد اتخاذ خواهد شد، اما فشار میادین و تحرکات بی‌سابقه اسرائیل – و همچنین برخی متغیرهای داخلی امریکا – موجب شد این تصمیم زودتر از موعد علنی اعلام و بلافاصله عملی شود (1) بررسی اخبار آشکار می‌کند که انگیزه ترامپ از این تغییردهی زمان‌بندی نه‌تنها ارائه یک سیگنال بازدارنده فوری به تهران و بازیگران منطقه‌ای، بلکه پاسخ به مطالبه راهبردی پنتاگون، متحدین عبری–غربی و بخشی از فشار سیاست داخلی به ویژه میان انتخابات پیش‌رو بوده است. تصمیم برای حمله، حتی با علم به ریسک‌های عینی آن – از جمله احتمال ورود مستقیم آمریکا به گرداب جنگ منطقه‌ای – در شب شنبه در اتاق وضعیت کاخ سفید اتخاذ و به وزیر دفاع ابلاغ شد (2)
بلافاصله پس از انتشار خبر حمله، حجم قابل توجهی از واکنش‌ها در داخل ایران و جهان پدید آمد. مقامات ایرانی با تأکید بر عبور امریکا از خط قرمز و راهبرد «تمام گزینه‌ها روی میز است»، همزمان با تقلیل‌دادن اثرات میدانی حمله و نمایش انتقال مواد حساس به “مکانی امن”، تمرکز تبلیغاتی و روانی خود را بر تهدیدات تلافی‌جویانه و بی‌اثر بودن تهاجم به زیرساخت فنی و انگیزه ملی معطوف کردند .(3) اعلام علنی وجود سایت مخفی دیگر و تأکید بر استمرار برنامه غنی‌سازی هسته‌ای توسط محمد اسلامی و دیگر مسئولان ذی‌ربط علاوه بر تقویت جبهه داخلی، ارسال پیامی هشدارآمیز به آژانس و غرب برای جلوگیری از تلاش‌های اطلاعاتی و نظامی بیشتر بود.
در آمریکا، سطوحی از اختلاف آشکار میان کاخ سفید و کنگره اوج گرفت. بسیاری از نمایندگان جمهوری‌خواه و دمکرات این حمله را بدون مجوز کنگره خوانده و مشروعیت حقوقی آن را زیر سؤال برده‌اند. توماس ماسی، از نمایندگان جمهوری‌خواه، تأکید کرد این اقدام می‌تواند به ریزش آرای حزبش و احیای اکثریت دمکرات‌ها منجر شده و یادآور شد که عبور از روند قانونی و عدم مشورت با کنگره نقطه‌ضعف بزرگ تصمیم ترامپ بوده است .(4) او با طرح ضرورت رأی‌گیری برای محدودیت اختیارات جنگی، زیر سؤال بردن ادعای «خطر قریب‌الوقوع» و انتقاد از سکوت برخی هم‌حزبی‌های خود تحت نفوذ لابی اسرائیل، این تصمیم را به لحاظ سیاسی «بدترین انتخاب» توصیف کرد.در عرصه عملیات و منافع حیاتی منطقه‌ای، آمریکا با تکیه بر بمب‌افکن‌های B-2 و بیش از یک دوجین از بمب‌های سنگرشکن GBU-57 «MOP» که قابلیت نفوذ به سازه‌های بسیار ضخیم و زیرزمینی را دارد، کوشید نماد جنگ‌افزار متعارف را در اولین مأموریت واقعی این کلاس به نمایش بگذارد .(5)
با این حال، گزارش‌ها حاکی از آن است که به رغم آسیب‌های قابل توجه به زیرساخت فردو، اصفهان و نطنز – که برخی تصاویر ماهواره‌ای مؤید آن است – ساختار اساسی سایت‌ها از فاجعه کامل مصون ماند، به‌ویژه به دلیل تدابیر امنیتی و نقل مواد استراتژیک از سوی ایران.
اما سناریوهای محتمل واکنش ایران در قبال آمریکا و اسرائیل بسته به محاسبه عقلانی هزینه‌فایده و با هدف «حفظ بازدارندگی، پرهیز از جنگ تمام‌عیار اما اجتناب از انفعال راهبردی» طراحی خواهد شد. از یک سو، گزینه‌ی پاسخ حداکثری و حمله مستقیم به نیروهای آمریکایی یا پایگاه‌های آنها در خلیج فارس، عراق، سوریه و… می‌تواند بی‌واسطه بحران را وارد فاز غیرقابل کنترل کند و زمینه را برای ورود متحدان و موج جدیدی از حملات پی‌درپی بگشاید، آن‌گونه که مقامات پنتاگون هشدار داده‌اند واکنش قاطع، سریع و حتی مستمر در صورت تهدید منافع آمریکا اجتناب‌ناپذیر است .(8) در سوی دیگر، خویشتن‌داری تاکتیکی و بازی ترکیبی نیروهای نیابتی در نقاط آسیب‌پذیرتر همچون سوریه، یمن، عراق، یا عملیات‌های خرابکارانه و سایبری، می‌تواند بازدارندگی را حفظ و همزمان خطر جنگ گسترده را تا حدی مدیریت کند.
گسل دیگرِ این بحران، چشم‌انداز شکننده‌ی بازیگران منطقه و قدرت‌های جهان است. روسیه با رویکرد همیشگی خود در مخالفت با سیاست یک‌جانبه‌گرایی آمریکا، همسو با تلاش‌های دیپلماتیک بین‌المللی برای مدیریت بحران باقی مانده و به‌ویژه نگران ثبات بازار انرژی و موقعیت راهبردی خود در سوریه و قفقاز است. چین نیز، به شدت بیم‌ناک هرگونه اختلال جدی در تنگه هرمز – که شریان اصلی انتقال نفت به شرق آسیاست – بوده و تنها راه‌حل بلندمدت را دیپلماسی و مهار وقایع از مسیری غیرنظامی می‌داند .(9)
در میان کشورهای حوزه خلیج فارس، طیفی از رویکردها مشخص است؛ از یک‌سو، عربستان سعودی و امارات به شکل غیررسمی از تضعیف موقعیت نظامی ایران استقبال کرده‌اند اما به دلیل وحشت از بازگشت آتش به داخل مرزهایشان، به صراحت از عملیات نظامی حمایت نکردند و به بیانیه‌های کاهش تنش و دعوت به خویشتن‌داری بسنده نمودند. قطر و بحـرین نیز با اتخاذ سیاستی محتاطانه به استقبال از حل بحران از مجرای سیاسی تأکید کردند، چرا که وضعیت شکننده جغرافیای نفتی و وجود پایگاه‌های متعدد آمریکایی آنان را به شدت آسیب‌پذیر ساخته است .(10)
در همین حال، باکو (جمهوری آذربایجان) به عنوان کشوری که همزمان همسایه شمالی ایران و شریک راهبردی اسرائیل است، به‌شدت علاقه‌مند به تثبیت اوضاع جبهه جنوبی و ممانعت از سرریز بحران به قلمرو خود خواهد بود و عملاً خروجی دیپلماسی امنیت انرژی و مرزی را در اولویت قرار می‌دهد.
در مجموع می‌توان گفت تصمیم ترامپ برای تسریع حمله و ورود به فاز عملیات مستقیم نتیجه برآیند فشارهای چند لایه خارجی و داخلی، خواست نمایش قدرت بازدارندگی و دادن پاسخ فوری به عملیات موشکی ایران و تشدید فضای انتخاباتی در واشنگتن بوده است. اما هیچ‌یک از بازیگران اصلی واقعاً تمایلی به ورود به جنگ منطقه‌ای فراگیر ندارند؛ از این رو، رویارویی مستقیم و پرهزینه ایران و آمریکا عمدتاً به میدان جنگ‌های نیابتی، سایبری، خرابکاری و دیپلماسی فشار منتقل خواهد شد. چنان‌چه ایران گزینه پاسخ محدود و هوشمند را پی بگیرد، احتمال باقی ماندن بحران در سطح تنش‌های کنترل‌شده وجود دارد اما در صورت عبور از مرزهای محاسبه‌شده، امکان وقوع درگیری تصاعدی و حتی ورود بازیگران خارج از منطقه هم قابل تصور است.
References
1.https://edition.cnn.com/2025/06/22/politics/trump-iran-strike-decision-inside
2.https://www.cnn.com/world/live-news/israel-iran-conflict-06-22-25-intl-hnk#cmc7n5w1u000w3b6nybfmoofd
3.https://www.theguardian.com/world/2025/jun/22/how-effective-was-the-us-attack-on-irans-nuclear-sites-a-visual-guide
4.https://edition.cnn.com/world/live-news/israel-iran-conflict-06-22-25-intl/h_062d084d411bfe3dcc8a1bfc4454b29b
5.https://www.theguardian.com/world/2025/jun/22/how-effective-was-the-us-attack-on-irans-nuclear-sites-a-visual-guide
6.https://www.nbcnews.com/now/video/u-s-navy-subs-launched-30-tomahawk-missiles-as-part-of-iran-attack-242045509509
7.https://www.nbcnews.com/news/world/live-blog/israel-hezbollah-live-updates-hamas-leader-lebanon-killed-strike-hits-rcna173218
8.https://www.washingtonpost.com/world/2025/06/22/israel-iran-live-updates-us-trump/#link-LUAJD2OZBJGAJJP5CSWLDZQYHE
9.https://edition.cnn.com/world/live-news/israel-iran-conflict-06-22-25-intl/h_062d084d411bfe3dcc8a1bfc4454b29b
10.https://www.washingtonpost.com/world/2025/06/22/israel-iran-live-updates-us-trump/#link-LUAJD2OZBJGAJJP5CSWLDZQYHE
