روح اله سوری
پژوهشگر مسائل بين الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
دونالد ترامپ پس از ماه‌ها تهدید و انتقاد نسبت به توافق هسته‌ای، نهایتاً در تاریخ هشتم می 2018 طی یک سخنرانی کوتاه و صریح خروج ایالات‌متحده آمریکا از برجام را اعلام نمود. در رابطه با علل و زمینه‌هایی که ترامپ را به سمت عملی نمودن وعده‌ها و تهدیدهای خود در قبال برجام متمایل نمود می‌توان به دلایل مختلفی ازجمله مسائل داخلی آمریکا، ویژگی‌های شخصیتی ترامپ، رویکرد خاورمیانه‌ای رئیس‌جمهورایالات‌متحده، نقش لابی متحدان منطقه‌ای آمریکا و در نهایت نوع دیپلماسی بکار گرفته شده از سویجمهوری اسلامی ایران در قبال آمریکا اشاره کرد.
در واقع آنچه منجر به خروج ایالات‌متحده آمریکا از توافق هسته‌ای گردید را می‌توان مجموعه‌ای از عوامل گفته شده با درجات مختلف درنظر گرفت. در این میان به نظر می‌رسد که بتوان نقش رویکرد خاورمیانه‌ای ترامپ و شکل گیری نوعی اتحاد مثلث میان بن سلمان، نتانیاهو و ترامپ را به عنوان عامل محوری در خروج آمریکا از برجام،به حساب آورد.
باید توجه داشت که آنچه چارچوب اصلی سیاست خاورمیانه‌ای ترامپ را شکل می‌دهد برداشت و درک ایشان راجع به افزایش عوامل قدرت ساز جمهوری اسلامی ایران در منطقه در فضای پسابرجام می‌باشد. چنین رویکردی را نیز می‌توان به خوبی در میان متحدان منطقه‌ای ترامپ پیدا نمود، بطوریکه می‌توان اذعان داشت عربستان سعودی و اسرائیل برجام را نه عاملی در جهت افزایش ثبات منطقه از رهگذر رفع خطر جنگ که به عنوان عاملی در جهت افزایش فاکتورهای قدرتی ایران در منطقه و عاملی در جهت افزایش تهدید ایران می‌پندارند.
سودای تبدیل شدن عربستان سعودی به قدرت برتر منطقه منجر به آن شده است که این کشور تمام توان خود را بر همسوسازی سیاست‌های داخلی و خارجی جهت دستیابی به جایگاه مورد نظر متمرکز نماید. در عرصه داخلی، حذف مخالفان سیاسی به منظور تمرکز قدرت در دستان بن سلمان، جذب نسل جوان و تحصیلکرده از طریق انجام اصلاحات اجتماعی، ارائه چهره‌ای مدرن و خواهان اصلاحات از عربستان سعودی در سطح بین‌المللی و رفع موانع اقتصادی از طریق کاهش وابستگی کشور به درآمدهای نفتی از جمله مهمترین اقدامات داخلی عربستان سعودی در راستای چشم انداز درنظر گرفته شده برای خود طی یکی دو دهه آینده می‌باشد. در عرصه سیاست خارجی نیز برداشت عربستان از ایران به عنوان مهمترین مانع خودبرای رسیدن به چشم انداز گفته شده، منجر به تلاش این کشور برای مهار جمهوری اسلامی ایران و محدودسازی قدرت و نفوذ ایران در منطقه با همراهی ترامپ گردیده است.
در طرف اسرائیلی نیز نگاه رژیم صهیونیستی به توافق هسته‌ای همواره تأثیر پذیرفته از نقش این توافق در تقویت حضور ایران در منطقه از طریق حضور در مرزهای خود و همچنین تقویت جبهه مقاومت بوده است و به همین دلیل اسرائیل از همان ابتدای شکل گیری مذاکرات مستقیم میان ایران و ایالات‌متحده در زمان باراک اوباما، تمام تلاش خود را برای ممانعت از به فرجام رسیدن توافق هسته‌ای به کار گرفته است.
بدین ترتیب شکل گیری فهم مشترک میان عربستان، اسرائیل و ایالات‌متحده بر سر تهدید دانستن ایران، تفسیر آنها از نقش برجام در تقویت حضور منطقه‌ای ایران و نادیده انگاشتن شدن این موضوع در متن برجام راباید از جمله عوامل اساسی زمینه ساز خروج آمریکا از توافق هسته‌ای درنظر گرفت.
حال سؤال مهمی که در شرایط موجود برای شش کشور باقی مانده در برجام وجود دارد این است که آیا می‌توان به برجام منهای آمریکا در عالم واقعیت امیدوار بود یا اینکه این خروج در نهایت منطقه را به سمت جنگی دیگر با گستره‌ای جهانی پیش خواهد برد؟
پاسخ دقیق به این سؤالقطعاً در شرایط کنونی کار دشواری خواهد بود. چرا که علیرغم اراده کشورهای حاضر در برجام برای حفظ این توافق، به نظر می‌رسد که طرفین مسیر دشواری را برای عملی کردن این ایدهدر پیشداشته باشند. توانایی واقعیدولت‌های اروپایی برای مصون سازیبنگاه‌های اقتصادی خود از اثرات تحریم‌های آمریکا، وجود برخی دغدغه‌ها در ارتباط با برنامه‌های موشکی و حضور منطقه‌ای ایران نزد کشورهای اروپایی و همچنین مخالفت‌های داخلی با برجام از جمله مواردی هستند که پیش بینی تداوم برجام را با سوالاتی جدی مواجه می‌نماید،به همین دلیل به نظر می‌رسد در شرایطی که خروج ایالات‌متحده از برجام و اعمال تحریم‌های این کشور می‌تواند تهدیدی برای بقای برجام باشد و یا حتی با تلاش و ترغیب برخی مخالفان داخلی برجام، ممکن است زمینه خروج ایران از این توافق و بازگشت ایران به شرایط پیش از برجام فراهم شود، اتخاذ سیاست مناسب و به دور از احساسات از سوی ایران ضرورتی غیرقابل انکار می‌باشد.جمهوری اسلامی ایران می‌بایست ضمن شناخت درست نسبت به فرصت‌ها و موانع پیش روی خود از طریق استفاده بهینه از فرصت‌ها و تبدیل تهدیدها به فرصت، زمینه گذر از این شرایط و تأمین منافع ملی خود را فراهم نماید.
علیرغم تاکید مقامات اروپایی بر پایبندی دولت‌های خود به توافق هسته‌ای و همچنین اذعان حسن روحانی به انجام مذاکرات با اروپایی‌ها پس از اعلام خروج آمریکا که نشان از تصمیم ایران و اروپا برای بقای برجام منهای آمریکا دارد به نظر می‌رسد که ج. ا. ا در مسیر تعاملات پیش روی خود با اروپا برای حفظ توافق هسته‌ای با فرصت‌ها و موانعی مواجه باشد که در ادامه به مهمترین این موارد پرداخته می‌شود:
الف- فرصت‌ها:
- انزوای آمریکا و عدم حمایت جامعه جهانی از تصمیم ترامپ راجع به برجام:
در حال حاضر یک نوع مخالفت جهانینسبت به بسیاری از تصمیمات دونالد ترامپوجود دارد که این مساله درمورد برجام به خوبی نمایانگر است. اتحادیه اروپا به دلایلی خاص، خود را متعهد به حمایت از برجام می‌داند و تا حال حاضر لزومی برای حمایت و پیروی از رویکرد ترامپ نسبت به برجام از خود نشان نداده است. جدای از بحث اهمیت برجام از لحاظ امنیتی و سیاسی برای اروپا، مساله مهمی که در رابطه میان اروپا و امریکا می‌توان به آن اشاره کرد نگرانی مقامات اروپایی از رویه یکجانبه‌گرایانه‌ای می‌باشد که ترامپ پس از رئیس‌جمهور شدن در برابر اروپا در پیش گرفته است. خروج از توافقنامه پاریس، اعمال تعرفه بر واردات فولاد و آلومینیوم، انتقال سفارت آمریکا به بیت المقدس و مهمتر از همه آنها خروج از برجام بدون درنظر گرفته شدن دغدغه‌های متحدین اروپایی آمریکا، از مهمترین دلایلی هستند که منجر به نگرانی اروپا نسبت به سیاست‌های ترامپ شده است. می‌توان اذعان کرد که در وضعیت کنونیادامه برجامبرای اروپا به مساله‌ای حیثیتی بدل گشته چراکه حفظ این توافق به عنوان یک دستاورد بین‌المللی که اروپا نقش ویژه‌ای در آن داشته است، از دیدگاه اروپا به معنای ایستادگی در برابر خواست‌های یکجانبه ترامپ می‌باشد. بدیهی است درک صحیح ایران از این موضوع در شرایطی که ایالات‌متحده از توافق هسته‌ای خارج شده است می‌تواند به مثابه فرصتی برای ج.ا.ا به حساب آید.
- تاکید ایران بر دیپلماسی و گفتگو پس از توافق هسته‌ای
تصمیم ایران برای انجام مذاکره مستقیم با ایالات‌متحده و حصول توافق هسته‌ای و همچنین واکنش به دور از احساسات ایران در قبال خروج آمریکا از برجام، نمادی از ترجیح دیپلماسی از سوی ایران برای حل مسائل فیمابین خود با غرب می‌باشد که می‌تواند اتحادیه اروپا را به حفظ برجام و ادامه مسیر دیپلماسی با جمهوری اسلامی ایران امیدوار نماید.
- موقعیت برتر ایران در منطقه
اگرچه دست بالاداشتن ایران درمعادلات منطقه‌ای را باید یکی از علت‌های مهم دچارشدن برجام به سرنوشت کنونی درنظر گرفت اما این موضوع در صورتی که جمهوری اسلامی ایران قادر به ارائه تصویری از خود به عنوان بازیگری حامی ثبات و امنیت منطقه‌ای باشد می‌تواندفرصت مهمی را برای ایران در شرایط کنونی فراهم نماید.به واقع تاکید ایران بر ترجیح دیپلماسی و گفتگو طی سال‌های اخیر در کنار نقشی که می‌تواند در تأمین ثبات منطقه داشته باشد این فرصت را در اختیار جمهوری اسلامی ایران قرار خواهد داد تا در نهایت با همراهی اروپا موفق به دستیابی به فرمولی شود که ضمن رفع نگرانی‌های اروپا، منافع منطقه‌ای خود را نیز تأمین نماید.
- اهمیت داشتن برجام برای اروپا از نظر امنیتی
نزدیکی جغرافیایی خاورمیانه به اروپا باعث گردیده است که اهمیت این منطقه برای اروپا صرفاً به نقش آن در تأمین انرژی منحصر نباشد بلکه منطقه خاورمیانه از لحاظ امنیتی نیز برای اروپا واجد اهمیت باشد.گسترش ناامنی‌های خاورمیانه به درون مرزهای اروپا، انجام حملات تروریستی در خاک اروپا، عضویت شهروندان اروپایی در گروه‌های تروریستی و همچنین مشکلات بوجود آمده به دنبال موج مهاجرت‌ها به کشورهای اروپایی، از جمله موضوعاتی هستند که باعث می‌گردد اروپا بطور جدی از تحولات خاورمیانه متأثر شود.در این بین تجربه ایران در مبارزه با داعش می‌تواند در پیوند با اولویت‌های امنیتی اروپا در قبال خاورمیانه، نقش مهمی در قرار دادن ایران و اروپا در مسیری مناسب برای حفظ برجام ایفا نماید.عدم اقدام جدی اروپا برای حفظ برجام می‌تواند به خروج و شانه خالی کردن ایران از تعهدات برجامی خود، آغاز رقابت هسته‌ای و نهایتاً بروز جنگ در منطقه بیانجامد و این مساله‌ای است که اروپا به خوبی از آن اگاه است.
- اعلام پایبندی ایران به تعهدات برجامی خود توسط نهادهای بین المللی صلاحیت دار
رعایت اصل وفای به عهد وتایید پایبندی ایران به تعهدات مندرج در متن برجام از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ضمن ایجاد فضای مثبت در میان جامعه جهانی نسبت به ایران، منجر به آن شده است که ایالات‌متحده آمریکا برخلاف گذشته که موفق شده بود حمایت کشورهای اروپایی و حتی روسیه و چین را در مقابل ایران به دست بیاورد اکنون دچار یک انزوای جهانی شود به همین دلیل پایبندی ایران به تعهدات خود از جمله برگ‌های برنده ایران در برابر اروپا و جامعه جهانی پس از خروج آمریکا از برجام به حساب می‌آید.
در کل می‌توان گفت که تمایل اروپا به حفظ برجام با توجه به اولویت‌های امنیتی خود در خاورمیانه، تبدیل شدن این مساله به نمادی برای ایستادگی و حفظ اعتبار اروپا در قبال یکجانبه‌گرایی‌های ترامپ، تاکید ایران بر استفاده از دیپلماسی و توانایی همکاری با دیگر بازیگران برای تأمین ثبات منطقه با توجه به موقعیت برتر خود در خاورمیانه،از جمله داشته‌ها و فرصت‌هاییمی‌باشد که ایران در شرایط خروج آمریکا از برجاممی‌تواند از آنها برای مدیریت تحولات آتی بهره برداری نماید.
واژگان کلیدی:خروج آمریکا , برجام, فرصت‌ها, موانع پیش روی ایران,هسته اي
