جایگاه جهانی و سیاست خارجی عمان

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

عمان از دهه 1970 به دلیل  موقعیتژئوپلیتیکی در منطقة حساس خاورمیانه ، یک سیاست خارجی متفاوتی با کشورهای دیگر در عرصه بین المللی و منطقه ای اتخاذ کرده است. سیاست خارجی  نوینی که بعد از چند دهه ایجاد شد،توانست  به یک سیاست پایدار برای حفظ تعادل بین قدرت های جهانی و منطقه ای،  و ثبات و امنیت داخلی  کمک کند. لذا این که سیاست خارجی عمان از چه اصول نوینی استفاده کرده است ؟ و این اصول نوین چگونه توانسته تعادلی بین عمان و بازیگر های مهم منطقه ای و فرامنطقه ای ایجاد کند؟ نیاز به بررسی ابعاد ژئوپلتیکی ، امنیتی ،سیاسی ، اقتصادی و چالش های امنیتی منطقه ای و خارجی این کشور دارد، تا جایگاه منطقه ای و جهانی عمان مشخص شود.

-ژئوپلیتیک‌ و امنیت

عمان به سبب واقع شدن در تنگه هرمز، در خط مقدم رقابت و درگیری بر سر کنترل تنگه ای قرار دارد که یک پنجم ذخایر نفت جهان از آن عبور می کند. عمان از نظر ژئوپلیتیکی وزن کمتری نسبت به همسایگان خود دارد.

مهم ترین معضل ژئوپلیتیک عمان این است که امارات متحده بین دو قسمت شمالی و جنوبی عمان جدایی انداخته است. این دوپارگی و دو بخش بودن قلمرو عمان و فقدان راه زمینی مستقل بین سرزمین اصلی و شبه جزیرة مسندم ، می تواند مانعی بر اعمال حاکمیت رژیم عمان در صورت بحرانی شدن منطقه باشد. گسستگی سرزمینی موجب شده تا عمان از نظر حفظ امنیت سرزمینی، عملیات نظامی، وکنترل تنگة هرمز نیازمند برقراری و گسترش رابطه با قطب های مخالف و موافق منطقه ای و فرامنطقه ای باشد.لذا این کشور بیشترین سود را از چتر محافظ شورای همکاری خلیج فارس می برد و در موقعیت های غیرقابل دفاعی قرار گرفته است. (1)

از زمان ایجاد شورای همکاری خلیج فارس در سال 1981، امنیت اعضای آن به سه عامل بستگی داشته است: (1) حفاظت ارائه شده توسط آمریکا (2) دیپلماسی که آنها برای اجتناب و خنثی کردن درگیری ها اعمال می کنند. (3) و ایجاد اتحادهای داخلی. با این حال، این سه سطح منعکس کننده محدودیت های سازمان هستند. کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ترجیح داده‌اند چارچوب همکاری منطقه‌ای را در زمینه امنیت ایجاد نکنند، در عوض ترجیح می‌دهند تا حدی از هماهنگی را در رابطه با درک خطر و واکنش خود به آنها حفظ کنند.  با وجود نیاز آشکار به ایجاد یک اتحاد استراتژیک، چندین مشکل ساختاری دستیابی به این هدف را غیرممکن کرده است. ماهیت رژیم های منطقه، ترس اعضای کوچک تر شورای همکاری خلیج فارس از قدرت عظیم عربستان سعودی، و همچنین عدم اعتماد عمومی به ظرفیت دفاعی خود، به این معناست که هنوز هیچ سیاست مشترکی در شورا وجود ندارد. کارکرد آن تامین منافع مشترک و در عین حال حفظ امنیت فردی هر خانواده حاکم است. (2)

لذا کشورهایی همچون عمان ،به رغم اختصاص بودجة زیاد در حوزة نظامی، ارتش بسیار ضعیفی دارند و با وجود قدرت های بزرگی مانند ایران، پاکستان، و عربستان در هم جواری آن توان تهاجمی و بازدارندگی قابل توجهی ندارد.واگذاری پایگاه نظامی به قدرت های جهانی و به خدمت گرفتن مستشاران نظامی، موجب شده تا عمان در روابط سیاسی خود با قدرت های منطقه ای و بین المللی نهایت احتیاط و میانه روی را به خرج دهد.(3)

عمان  چون از نظر استراتژیک در یک نقطه توقف کلیدی قرار دارد ، امنیت امنیتی این کشور در تعیین تمرکز برای تقویت ثبات منطقه و پایان دادن به درگیری در یک زمان مهم است.

عمان برای تضمین امنیت خود با مجموعه‌ای از «معضلات امنیتی» مواجه می باشد که راه‌حل‌های دائمی برای آن‌ها وجود ندارد.این معضلات در راستای امنیت مرز های دریایی بسیار مهم است.کمک های ایالات متحده به تلاش ها برای مقابله با دزدی دریایی، مواد مخدر و قاچاق حیات وحش به عمان در سال مالی 2021، 1.8 میلیون دلار کمک آموزش و آموزش نظامی بین المللی (IMET) و درسال مالی 2022 بالغ بر 2 میلیون دلاربوده است. بودجه سال مالی 2021 برای کمک های ضد تروریسم (ATA)  1میلیون دلار بوده است.(4)

جنگ جاری در یمن نیز تهدیدی  دیگر برای امنیت عمان است. استان المهره که با استان ظفار عمان هم مرز است، محل رقابت استراتژیک بین عربستان سعودی و عمان است و عربستان سعودی از سال 2017 کنترل تاسیسات مهمی مانند بندر نیشتون را در دست گرفته است. این در تضاد با منافع خود عمان است. (5)

– دیپلماسی نرم

سیاست خارجی عمان بر اساس ارزش ها و دیدگاه سلطان قابوس برای نقش عمان در عرصه بین المللی در چارچوب  این موارد هدایت شده است:الف )حفظ استقلال، حاکمیت و حفظ وحدت ملی ب )پیوندهای نزدیک دوستی با همه ملت ها بر اساس احترام متقابل و مشترک.ج )حصول اطمینان از عدم مداخله در امور داخلی سایر کشورها، مصوبه نامه ها، معاهدات و قوانین بین المللی و منطقه ای است که باعث ایجاد آرامش، امنیت و ثبات بین ملت ها و دولت ها می شود(6)

سیاست خارجی عمان نیز با تاکید برهمین اصول ، یک دیپلماسی نرم بسیار دقیق و کاملاً دیپلماسی را دنبال می کند تا سیاست خارجی فعال و بی طرف را در داخل و خارج حفظ کند .

در حکومت سلطان جدید، روابط خارجی به رکن اصلی کشور و درک سنتی از سیاست خارجی بر پایه اعتدال و استقلال در سطحی متناسب با اراده و توانایی عمان بنا شده است. عمان با قرار دادن خود در بین درگیری‌ها بدون اینکه توسط آن‌ها درگیر شود، به بازی کردن با تسهیل‌کننده‌های گفت وگو و دوستی برای بسیاری از طرف‌های مخالف ادامه داده است. دیپلماسی عمان بر قدرت نرم این کشور با تکیه بر سیاست ها و منابع فرهنگی است. دیپلماسی فرهنگ عمان به دلیل سیاست متوازن مثبت خود به عنوان میانجی و تسهیل کننده بین کشورهای قدرت بزرگ نقش به سزایی داشته است. بر اساس شاخص جهانی صلح در سال 2022، عمان در حال حاضر در رتبه 64 صلح آمیزترین کشور از مجموع 163 کشور قرار دارد .

هدف اصلی این کشور در عرصة سیاست خارجی و داخلی تأمین ثبات و امنیت و بهبود وضع اقتصادی است که در بستر امنیت در منطقه و حل مسالمت آمیز رخدادها تأمین می شود. بدین ترتیب، تأمین منافع ملی سبب شده تا بی طرفی و تنوع ارتباطات خارجی جزو اصول سیاست خارجی عمان قرار بگیرد.(7)عمان از نظر مذهبی  نیزسعی کرده است تا سیاست خارجی خود را از جریانات مذهبی دور نگه دارد و در عین حال روابط خوبی با همه کشورهای جهان عرب و اسلام داشته باشد.(8)

• اقتصاد رانتیر

تحولات عظیمی که کشورهای حوزه خلیج فارس در سال های اخیر به دلیل توسعه سریع اقتصاد و زیرساخت های خود متحمل شده اند، همراه با تغییرات اجتماعی و فرهنگی ناشی از جهانی شدن و استفاده از فناوری های جدید، همگی بر روابط بین المللی آنها تأثیر گذاشته است. به دلایل داخلی مانند ماهیت اقتدارگرایانه نظام های سیاسی و ماهیت رانتی اقتصاد آنها و همچنین رقابت ها و تنش های منطقه ای ،سیاست بین المللی – و داخلی  آن ها بر ملاحظات ، وتا حد زیادی مشروط به امنیت است. یکی از عناصر مشترک همه رهبران خلیج فارس تمایل آنها برای حفظ قدرت در داخل است.(9)

عمان، مانند سایر کشورهای شبه جزیره عربستان ، دارای اقتصادی است که متکی به درآمد رانت از منابع هیدروکربنی است. این امر نه تنها عمان را در معرض خطر نوسانات قیمت جهانی نفت و گاز قرار می دهد، بلکه بر توسعه اجتماعی و اقتصادی آن نیز تأثیر گذاشته است.(10)

علاوه برآن جمعیت بسیار اندک عمان که بیش از یک سوم آن را مهاجران تشکیل می دهند، مهم ترین تهدید امنیتی-اقتصادی است که ساختار جمعیتی عمان را تغییر خواهد داد. تعدادی از محدودیت ها بر تجارت و سرمایه گذاری در عمان تأثیر می گذارد. این کشور جمعیت نسبتاً کمی دارد و بازار مصرف با ارزشی فراتر از منطقه پایتخت وجود ندارد.

در حالی که عمان یک بازار جذاب برای تعدادی از محصولات و خدمات است، اما گاهی اوقات می تواند چالش هایی را برای شرکت های خارجی برای انجام تجارت ایجاد کند. موانع بوروکراسی از جمله مجوز برای ویزا و مجوز برای کارگران خارجی، ممنوعیت حقوق مالکیت برای خارجی ها وجود دارد. شکاف بین دولت و بخش خصوصی در عمان به خوبی تعریف نشده است، و بیشتر در مشاغل الیگارشی و نزدیک با روابط خانوادگی با مقامات دولتی قابل توجه است. تصمیم گیری دولت اغلب مبهم است. شرکت هایی که در عمان موفق بوده اند معمولاً تجربه قبلی در خاورمیانه یا نمایندگی یا دفتر تمام وقت در داخل کشور دارند.نگرانی ویژه برای بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی در عمان، فرآیند «عمانی‌سازی» است، که در آن دولت سهمیه‌هایی را برای اشتغال عمان بر اساس بخشی تعیین می‌کند. (11)

سلطان هیثم و دولتش فعالانه سرمایه گذاری مستقیم خارجی را در بسیاری از بخش های خود جذب کرده است. در فوریه 2021، وزارت دارایی سه یادداشت تفاهم با صندوق توسعه عربستان سعودی برای تامین مالی چندین پروژه به مبلغ حدود 244 میلیون دلار امضا کرد. در ژانویه 2022، عمان همچنین یک مشارکت سرمایه گذاری مستقل با بریتانیا، بزرگترین شریک سرمایه گذاری مستقیم خارجی خود، برای تسهیل سرمایه گذاری های مشترک در هر دو کشور امضا کرد.

عمان در سال 2022، هزینه‌های مجوز کارگران خارجی را تا 85 درصد کاهش داد.عمان فعالانه به دنبال سرمایه گذاری مستقیم خارجی است و در حال بهبود چارچوب نظارتی برای تشویق چنین سرمایه گذاری هایی است. (12)

اگرچه عمان نسبت به همسایگانش از نظر هیدروکربن کمتری غنی است، نفت و گاز هنوز نقش مهمی در اقتصاد دارند. عمان یک رژیم نرخ ارز ثابت با دلار آمریکا اعمال می کند. با این حال، نقدینگی در بازار پول داخلی به شدت با قیمت نفت مرتبط است. بنابراین، نوسانات قیمت نفت می تواند واگرایی نامطلوبی در نقدینگی ها با نرخ های سیاستی بانک مرکزی ایجاد کند و در نتیجه مانع ایجاد کند.

اقتصادهای آسیایی بزرگترین بازارهای صادرات نفت عمان هستند، در حالی که همسایگان شورای همکاری خلیج فارس شرکای تجاری اصلی عمان هستند. با توجه به تجارت غیر نفتی. بریتانیا و ایالات متحده منابع اصلی سرمایه گذاری مستقیم خارجی هستند.(13)

یکی از مؤلفه های سیاست های خارجی عمان دراقتصاد اجرایی شدن دوجانبه ای ازجمله عدم عوارض گمرکی برای کالاها و بدون نیاز به حداقل سرمایه گذاری برای مشاغل جدید است ، که باعث افزایش تجارت قابل توجهی شده است. برخی از مهم ترین مزایای اجرایی شدن شامل رفتار بدون مجموع تجارت دوجانبه آمریکا و عمان در سال 2021 بیش از 3.2 میلیارد دلار بود. همچنین این سیاست باعث شده 28 کشور مطرح دنیا با عمان تجارت دو جانبه داشته باشند.(14)

عمان علاوه بر مازاد درآمد و افزایش درآمد، در تلاش است تا بدهی خارجی خود را به عنوان بخشی از برنامه مالی میان مدت خود (MTFP 2020-2024) کاهش دهد تا حساب های خود را متعادل کند. عمان در مقایسه با صادرکنندگان نفت با بتا بالا، توانسته قیمت های بالاتر نفت را برای افزایش درآمدها به دست آورد، و مخارج را مهار و بدهی کمتری داشته باشد .

علیرغم افزایش درآمدها و پیشرفت های اقتصادی، عمان با چالش های اقتصادی بزرگی روبروست. چالش های کلیدی یافتن تعادل مناسب بین رشد، تنوع اقتصادی و ایجاد شغل از یک سو و اصلاحات مالی و کاهش اهرم شرکت های دولتی از سوی دیگر است. همانند دیگر چشم‌اندازهای اقتصادی خلیج‌فارس، چشم‌انداز 2040 سلطنت اولویت‌های ملی را تعیین می‌کند که شامل تنوع اقتصادی، توسعه بخش خصوصی، ایجاد شغل و حفظ پایداری اقتصادی و مالی است. (15)

تاثیرات جنگ روسیه و اکراین بر اقتصاد عمان باعثتوازن خارجی به دلیل دریافت های نفتی بیشتر و بهبود صادرات غیرنفتی به سمت مازاد شده است. پیش بینی می شود که اقتصادعمان همچون شورای همکاری خلیج فارس که در سال 2022 به میزان 6.9 درصد رشد داشتند ، به 3.7 درصد و 2.4 درصد در سال های 2023 و 2024 کاهش یابد.(16)

-‌چشم انداز

سیاست خارجی عمان باتاکید براهداف اقتصادی عمان در “چشم انداز 2040 ” و برنامه های پنج ساله متوالی تعیین شده است. آنها باید تا سال 2040 به وضعیت کشور توسعه یافته دست یابند، تولید و صادرات را به دور از نفت متنوع کنند و فرصت های شغلی برای عمانی ها ایجاد کنند. علاوه بر این، عمان به دنبال دستیابی به بودجه متعادل، جذب سرمایه گذاری خارجی و حفظ نرخ تورم پایین است.(17)

اگر سیاست خارجی عمان در راستای این چشم انداز بتواند اقتصاد داخلی را تقویت کند که منجر  به رفع کمبود نقدینگی ،  و جذب سرمایه گذاری خارجی شود، از جایگاه جهانی بهتری بهره خواهد برد.

واژگان کلیدی:جایگاه جهانی , سیاست ,خارجی, عمان,فاطمه خادم شیرازی

Reference

1-https://bti-project.org/en/reports/country-report/OMN

2-https://www.realinstitutoelcano.org/en/analyses/international-relations-of-the-gulf-interests-alliances-dilemmas-and-paradoxes-ari/

3-https://jhgr.ut.ac.ir/article_74709.html?lang=en

4-https://www.state.gov/u-s-relations-with-oman/

5-https://bti-project.org/en/reports/country-report/OMN 6https://omanportal.gov.om/wps/wcm/connect/en/site/home/gov/gov1/gov5governmentorganizations/mofa/mofa

7-https://www.researchgate.net/figure/Omani-Diasporas-Dress-Dishdasha_fig2_351778901

8-https://jhgr.ut.ac.ir/article_74709.html?lang=en

9-https://www.realinstitutoelcano.org/en/analyses/international-relations-of-the-gulf-interests-alliances-dilemmas-and-paradoxes-ari/

10-https://bti-project.org/en/reports/country-report/OMN

11-https://legacy.export.gov/article?id=Oman-Market-Challenges

12-https://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/tp395_e.htm.

13-https://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/s418_sum_e.pdf

14-https://www.state.gov/u-s-relations-with-oman/

15-https://www.al-monitor.com/originals/2022/09/omans-economy-surges-higher-oil-prices-fiscal-reform

16-https://timesofoman.com/article/122931-omans-gdp-growth-likely-to-reach-45-in-2022-says-world-bank

17-https://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/s418_sum_e.pdf