بررسی روابط روسیه و اسرائیل در شرایط کنونی و چشم انداز آینده آن

 معصومه محمدی
پژوهشگر حوزه اوراسیا

مرکز بین المللی مطالعات صلح–IPSC

در کنار هم قرار گرفتن قدرتهای بزرگ چه در سطح منطقه ای و چه در سطح بین المللی به چهار شیوه، رقابت ، همکاري، قطع درگیري و هژمونی  صورت می پذیرد. این عوامل در ترکیبات مختلف نتایجی شامل: جنگ آتشین، جنگ سرد، صلح سرد و صلح گرم در سطح بالا را ایجاد می کنند.حال باید دید هر کدام از این ترکیبات در جهت همکاری های های استراتژیک دو کشور که در سطح منطقه ای خود را دارای قدرت و هژمون می دانند در برابر کسب منافع به چه شکلی خواهد بود.فرض بر آن است که صرف نظر از نوع درگیر شدن ، اگر منافع مشترک آنها در مرزهاي ملی و سیاسی، متجانس باشند، فرصت فراخی براي ایجاد صلح متعارف یا گرم وجود خواهد داشت . در مقابل هنگامی که تضاد در کسب منافع در میان این دو درمیان باشد در آن صورت شکل درگیري و مداخله قدرت بزرگ است که نتیجه میدان بازی را تعیین می نماید . به شکل مشخص هژمونی یا همکاري دو کشور مدعی قدرت موجد صلح سرد است در حالی که رقابت یا قطع درگیري به جنگ گرم یا سرد منجر می شود. به ویژه وقتی  که بحث بر کسب منافع بیشتر با وجود تضاد منافع وجود داشته باشد .که عمل و واکنش هر یک از طرفین نه تنها بر آینده سیاسی و امنیتی خود تاثیر گذار خواهد بود بلکه تغییرات شگرفی را نیز در طولانی مدت بر صحنه نظام بین الملل به جا خواهد گذاشت. 

با توجه به مطالب بیان شده در این نوشتار بر اساس تئوری مذکور به بررسی روابط روسیه و اسرائیل در شرایط فعلی و نوع ارتباطات آنها در آینده پرداخته شده است.

روسیه و اسرائیل دارای منافع مشترکی هستند که دو کشور را پس از روی کار آمدن پوتین به یکدیگر نزدیک کرده است. از طرف روسیه، این رابطه بر اساس علاقه شخصی پرزیدنت پوتین به اسرائیل و قوم یهود و توانایی روسیه برای تقسیم روابط خارجی خود به گونه‌ای بود که به او اجازه می‌داد علیرغم تناقضات در برخی نقاط سیاست، گفتگو با این کشور را ادامه دهد. این امر به‌ویژه در مورد اسرائیل، زمانی که بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر سابق اسرائیل در قدرت بود، صادق بوده است. «بی بی» با تأکید بر روابط نزدیک شخصی خود با پوتین به دنبال جلب آرای اسرائیلی های روسی زبان بود. مسکو در سال‌های اخیر مایل بوده است که جمعیت چند قومیتی و مذهبی خود را ریشه منحصر به فرد روسیه قرار دهد. “تنوع” جمعیت روسیه به عنوان “پایه عظمت و قدرت روسیه” به تصویر کشیده شود و اقداماتی مانند حمایت از نهادهای یهودی در روسیه بر این امر تأکید کرده است. به همین ترتیب، مسکو در روابط با اسرائیل به “حافظه و فرهنگ مشترک تاریخی” اشاره می کند. پوتین استدلال می‌کند که روسیه پیوند منحصر به فردی با اسرائیل دارد، زیرا اسرائیلی‌های با پیشینه شوروی به‌عنوان «حامل فرهنگ روسی، ذهنیت روسی» عمل می‌کنند و پل ارتباطی بین دو کشور را تشکیل می‌دهند.

از سویی اسرائیل، در طول دهه گذشته، روابط با روسیه را بر اساس شناخت جامعه راهبردی اسرائیل استوار کرده است که در درگیری‌ها با حماس، حزب‌الله، ایران و سوریه، روسیه به‌عنوان یک میانجی قدرت محوری با توانایی منحصربه‌فرد برای تشدید یا کاهش قدرت ظاهر شده است¹. تشدید تقابل های اسرائیل همچنین دارای جامعه بزرگ روسی زبان از یهودیان اتحاد جماهیر شوروی سابق است که می تواند گفتگوهای فرهنگی را تسهیل کند. واکنش اسرائیل به الحاق کریمه در مارس 2014 یکی از مصادیق و نمونه رویکرد متفاوت آن است که اساساً به دنبال اجتناب از درگیری با مسکو بدون به خطر انداختن اتحاد حیاتی اورشلیم با واشنگتن بوده است. از این رو، به عنوان مثال، اسرائیل سعی کرده است از پرداختن به مسئله لیبرالیسم روسیه و سیاست های بین المللی آن اجتناب کند. با این حال، ” اورشلیم “با نگرانی های واشنگتن در مورد فعالیت جهانی روسیه همدردی می کند و بر این اساس دامنه تماس های امنیتی خود با روسیه را محدود می کند. به طوریکه، توانایی اسرائیل برای حفظ روابط صمیمانه تنش ها و تناقضات در روابط دوجانبه با روسیه را از بین نبرده و آن را نسبتاً در برابر عوامل خارجی آسیب پذیر کرده است. پوتین در آخرین دور رویارویی بین اسرائیل و حماس اشاره کرد که “درگیری تشدید شده فلسطین و اسرائیل” “در مجاورت مرزهای روسیه مستقیماً بر منافع امنیتی روسیه تأثیر می گذارد”. دیپلمات‌های روسی استدلال کرده‌اند که تصاویر درگیری‌های بین اسرائیلی‌ها و فلسطینی‌ها در اورشلیم به رادیکالیزه شدن مسلمانان روسیه دامن می‌زند، زیرا تروریست‌های اسلام‌گرا ممکن است از این رویدادها برای ترویج ایدئولوژی خود استفاده کنند.² این رویکرد دلیلی بر همکاری های دوجانبه دو کشور در کنترل منافع امنیتی کمک شایانی کرده است.از دیگر مواردی که میتوان به همکاری و تنشی دوجانبه میان روسیه و اسرائیل پرداخت. اولاً، متحدان اصلی روسیه در خاورمیانه که شامل ایران، حزب‌الله و اسد  می باشند که این متحدان در ردیف اول دشمنان اسرائیل محسوب میشوند زمینه‌ای پرتنش برای روابط روسیه و اسرائیل ایجاد می‌کند. دوم،  حضور نظامی اسرائیل در سوریه و دستیابی به تفاهم در مورد رفع درگیری  های نظامی در جهت  رفع اصطکاک و تنش اجتناب ناپذیر است که میتوان به حادثه ای که در سپتامبر  2018 اتفاق ، یک هواپیمای شناسایی روسی به اشتباه توسط پدافند هوایی سوریه در حالی که جنگنده های اسرائیلی در حال عملیات در سوریه بودند، سرنگون شد اشاره کرد. روسیه اسرائیل را به “ایجاد موقعیت خطرناک” متهم کرد و آن را مسئول این حادثه دانست.³ اسرائیل عذرخواهی کرد، اما بنا بر گزارش ها به عملیات علیه اهداف ایرانی در سوریه در مواجهه با سرزنش های روسیه ادامه می دهد.

این توازن پیچیده و ظریف منافع ممکن است به دلیل رویکرد جدید و سختگیرانه دولت بایدن در قبال روسیه پیچیده تر شود. توانایی اسرائیل برای سازگاری با روسیه، علیرغم اختلافاتشان، به عدم تجاوز به ائتلاف راهبردی خود با ایالات متحده بستگی دارد که برای روابط خارجی و امنیت ملی اورشلیم برجسته است. دستیابی به این هدف در دولت ترامپ که با اهداف دولت نتانیاهو همدردی می کرد و کمتر از کرملین انتقاد می کرد، ماموریت آسان تری بود. خود دونالد ترامپ نیز در چندین مورد اشاره کرد که دوست دارد با پوتین رابطه کاری داشته باشد. این کار در دولت جو بایدن پیچیده تر شده است، زیرا مدعی است مقابله با اقتدارگرایی و فعالیت های روسیه در دستور کار خود قرار دارد. امروز، عرصه داخلی پرنوسان اسرائیل ممکن است مانع دیگری برای روابط روسیه و اسرائیل ایجاد کند.پس از انتخابات اسرائیل و انتخاب نشدن نتانیاهو و روی کار آمدن بنت به عنوان نخست وزیر، سؤالاتی را در مورد اینکه چه چیزی تغییر خواهد کرد – و برای چه مدت – ایجاد کرد. بنت نخست وزیر وقت، چند روز قبل از دیدار با پوتین به این نکته اشاره کرد که «توسعه یک رابطه شخصی جدید به زمان نیاز دارد»⁴.

در حال حاضر، بنت به دنبال نشان دادن تداوم است. پوتین بر اتکای مسکو به استدلال‌های مبتنی بر امنیت برای ظاهر شدن به‌عنوان یک قدرت مشروع، یکدست و ثبات‌بخش در منطقه تأکید می‌کند.در حالیکه دولت کنونی اسرائیل ترجیح به «کوچک کردن مناقشه» (یعنی حذف برخی نقاط اصطکاک بین دو طرف) به جای رسیدن به یک توافق جامع و دائمی است.تغییر رویکرد اسرائیل در سیاست خارجی و اقدامات اخیر روسیه در خصوص اسرائیل عاملی در ایجاد تنش و نگاهی متفاوت به روابط متقابل آنها در حال و تاثیرات بسزایی در آینده روابط آنها خواهد داشت. نخست وزیر وقت اسرائیل تهاجم روسیه به اوکراین را محکوم کرد و مسکو را به ارتکاب جنایات جنگی متهم کرده است. این تغییر نگرش پس از اظهارات لاوروف در مصاحبه‌ای در پاسخ به این سوال که چگونه روسیه می‌تواند اوکراین را نازی‌زدایی کند – هدف اعلام شده از تهاجم آن – در صورتی که رهبر این کشور یهودی باشد، اظهار نظر کرد. دولت اسرائیل به اظهارات لاوروف واکنش شدیدی غیرمعمول نشان داد. رئیس جمهور آیزاک هرتزوگ، نخست وزیر نفتالی بنت و وزیر امور خارجه یایر لاپید این اظهارات را “دروغ”، “نژادپرستانه” و “یهودستیزی جاری” خواندند. این اولین باری بود که اسرائیل علناً ادعای روسیه مبنی بر نازی بودن زلنسکی را محکوم کرد. : پوتین هنوز روی تنش‌های کنونی سنجیده نشده است و مشخص نیست که آیا رئیس‌جمهور روسیه به همین مسیر ادامه می‌دهد و بحران را تشدید می‌کند یا به وزیر خارجه‌اش می‌گوید برای آرام کردن اوضاع از اظهارات خود عقب‌نشینی کند.⁵

سوال بزرگ این است که آیا این تنش ها منجر به تغییری در رفتار ارتش روسیه در قبال حملات هوایی اسرائیل در سوریه می شود یا خیر.

روابط سازنده روسیه با اسرائیل همچنان یکی از ارکان معماری امنیتی خاورمیانه است. دو کشور موفق می شوند اختلافات خود را تقسیم بندی کنند و در موضوعات مورد علاقه دوجانبه همکاری کنند. اما این اقدام متعادل کننده خوب اکنون با چالش هایی از سوی خطوط سیاست خارجی دولت جدید ایالات متحده و نوسانات سیاسی داخلی اسرائیل مواجه است.

وزارت خارجه اسرائیل اعلام کرد که برای نخستین بار بودجه‌ای رسمی را به دست سازمان‌های امدادی غیرنظامی فعال در اوکراین رسانده است. وزارت امور خارجه اسرائیل تاکنون، خود به صورت مستقیم در اوکراین در این چارچوب کار کرده است، اما اکنون تصمیم گرفته است به فعالیت‌های ۹ سازمان مدنی در اوکراین بپیوندد و بودجه دولتی را به صورت مستقیم در اختیار آن‌ها قرار دهد.⁶

این تصمیم وزارت خارجه اسرائیل در حالی صورت می‌گیرد که تنش سیاسی جاری میان تل‌آویو و مسکو بر سر توقف فعالیت آژانس یهود، در حال تشدید است. منابع عبری  از تصمیمات تلافی جویانه یائیر لاپید در قبال اقدام اخیر روسیه و تلاش برای انتقال دفتر آژانس یهود از مسکو به تل آویو خبر داده بودند.

موضع اسرائيل در قبال حمله روسیه به اوکراین و توقف فعالیت آژانس مهاجرت یهود در روسیه، طی ماه‌های اخیر به تنش در روابط تل آویو و مسکو منجر شده است. «بنیامین نتانیاهو»، نخست وزیر شکست خورده و سابق رژیم اسرائيل، رقبای سیاسی خود را به تضعیف امنیت ملی تل آویو متهم کرد.نتانیاهو در سخنان خود، «یائیر لاپید»، نخست‌وزیر موقت فعلی و «بنی گانتز»، شریک سیاسی سابقش را به تضعیف امنیت ملی با لفاظی‌های خصمانه درباره روسیه متهم کرد.

نتانیاهو در یک سخنرانی زنده گفت که میراث او که هماهنگی نظامی نزدیک با روسیه بود، در حال نابودی است. نخست وزیر پیشین اسرائيل در این ارتباط گفت: «نگران این هستم که همه چیزهایی که در سال های گذشته به دست آورده ایم، جلوی چشمانمان نابود شود. همه چیز  در حال خراب شدن است.» نخست وزیر سابق تل آویو همچنین هشدار داد: « رفتار گانتز و لاپید امنیت ملی ما را به خطر می‌اندازد. اگر بحران فوراً پایان نگیرد، آسیب به امنیت ما بسیار زیاد خواهد بود.»

تنش ها میان اسرائيل و روسیه پس از تصمیم مسکو برای ممنوع کردن فعالیت آژانس یهود بالا گرفته است. دولت روسیه در یادداشتی به آژانس یهود از آن خواسته بود تمام فعالیت‌های خود را در خاک روسیه متوقف کند. به نوشته این روزنامه اسرائيل تصمیم روسیه ظرفیت و توانمندی یهودیان برای مهاجرت را تحت تاثیر قرار خواهد داد.⁷

آژانس بین المللی یهود عامل و مجری اصلی انتقال مهاجران به خاک فلسطین اشغالی محسوب می‌شود.  گرچه در حال حاضر بسیار زود هنگام است که در رابطه با برهم خوردن روابط بین اسرائیل و روسیه سخن بگوییم، اما برداشت کلی در اسرائیل آن است که این روند به سوی تنش با مسکو پیش می‌رود. اسرائیلی با متهم کردن یائیر لاپید به بحران آفرینی با مسکو گفت: یائیر لاپید نخست وزیر که میل عجیبی به تقابل با ولادمیر پوتین رئیس جمهور روسیه دارد و شرایط بهتر را در حضور در کنار کشورهای غربی و ایالات متحده می‌یابد، به این شرایط دامن زده است.

منابع:

1. https://ridl.io/russia-israel-relations-after-the-fall-of-netanyahu/
2. Mark N. Katz, “Putin’s pro-Israel policy,” Middle East Quarterly, 12, no. 1 (Winter 2005): 51-9, https://www.meforum.org/articles/2005/putin-s-pro-israel-policy.
3. Cnaan Liphshiz, “Can Israel benefit from sheriff Putin policing the Middle East?” The Times of Israel, October 13, 2015, https://www.timesofisrael.com/can-israel-benefit-from-sheriff-putin-policing-the-middle-east/
4. Joost Hiltermann, “Russia can keep the peace between Israel and Iran–but following the hostilities over the weekend, does Putin want to?” The Atlantic, February 13, 2018, https://www.theatlantic.com/international/ alliances-and-the-palestinian-struggle/. 
5. Raziye Akkoc and Ezzedine Said, “Iran, Russia, Turkey team up to hold sway in Syria,” The Times of Israel, April 2, 2018, https://www.timesofisrael.com/iran-russia-turkey-team-up-to-hold-sway-in-syria/.
6.   According to one of Moscow’s leading analysts of Russian foreign policy, Dmitri Trenin, Russia is ‘no longer a sponsor of the PLO, which is now mainly supported by the European Union.’ Dmitri Trenin, What is Russia up to in the Middle East? (Cambridge: Polity, 2018), 90.
7. https://imrussia.org/en/analysis/3256-the-tightrope-walk-of-russian-israeli-relations

واژگان كليدي: بررسی, روابط, روسیه , اسرائیل , شرایط کنونی , چشم انداز ,آینده , معصومه محمدی