مركز بين المللی مطالعات صلح – IPSC
توافق‌نامه ساخت راه‌آهن ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان در نشست رهبران سه کشور در ماه مارس سال 2013 در عشق‌آباد پایتخت ترکمنستان به امضا رسید. در مراسم ویژه نوروز رهبران ترکمنستان، تاجیکستان و افغانستان یادداشت تفاهمي برای ساخت راه‌آهن ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان امضا کردند. در صورت تکمیل و راه اندازی این پروژه مهم، خط اهن کشور ترکمنستان از طریق افغانستان به تاجیکستان متصل می شود. در باره تاثیرات انتشار خبر مراسم کلنگ زنی ساخت این خط آهن که با شرکت روسای جمهوری سه کشور ترکمنستان، تاجیکستان و افغانستان درشهر آتامراد (850 کیلومتری عشق آباد پایتخت ترکمنستان) برگزار شد ، گفت و شنودی با حسن بهشتی پور کارشناس ارشد اور آسیا داشتیم. در این مصاحبه با نگاهي به اهميت و پيامدهای مهم راه اندازی اين خط آهن راهبردی برای کشورهای منطقه و ایران به بررسی نتایج و تاثیرات آن بر افزایش همکاری های منطقه ای پرداختیم.
واژگان كليدی: همکاری های ریلی ، تامین امنیت و صلح منطقه ای ، ایران ، آسیای مرکزی ، راه ابریشم جدید، راه آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان، پيامدهای منطقه ای راه آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان، اهداف سياسي راه آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان
مركز بين المللی مطالعات صلح: اهداف سياسی سه كشور از خط آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان چيست؟
گسترش هر نوع همكاری بين كشورهای همسايه ، هميشه به تنظيم منافع منافع مشترك بين اين كشورها و كاهش تهديد كمك ميكند. چرا كه وقتی منافع كشورها به هم گره ميخورد از ميزان تهديد آنها نسبت به یکدیگر بصورت طبیعی كاسته ميشود. در نهایت به توسعه ثبات و امنيت پایدار در منطقه كمك ميكنند. كشورهای مشارکت کننده در این پروژه یعنی تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان به آبهای آزادراه ندارند از این جهت توسعه ارتباطات ریلی برای آنان مهم و حياتی است. اگرچه تركمنستان با درياچه خزربیش از 1700 کیلومتر مرز مشترک آبی دارد اما برای دستیابی به آبهای آزاد جهان از ریق خزر متکی به راه آبی “دن –ولگا ” درقلمرو روسيه است. با این وجود ایجاد تنوع راه های ارتباطی دست این کشوررا بازترمی سازد.
تاجيكستان و افغانستان هم محصور در خشكی هستند. اما این دو کشور خود داراي جايگاه مهمي براي ارتباط با سایر كشورهاي مهم منطقه از جمله مرزهای تاجیکستان با چین و مرزهای هند و پاکستان و ایران با افغانستان اهمیت اساسی دارد. نکته مهم دیگر آنکه راه اندازی این خط آهن موجب افزایش همكاري ها ی اقتصادی در سطح منطقه می شود که در نتیجه توسعه بازرگانی کار بیشتر و رونق اقتصادی فراهم می گردد. در نهایت این موضوع به ایجاد امنیت بیشتر و ثبات در سطح منطقه کمک می کند.
باید توجه داشت جمعيت افغاستان حداقل سه برابر جمعیت تركمنستان و تاجيكستان با هم است و به تبع آن نيز مشكلات اقتصادي و مرزي بيشتري دارد. اگر چنين همكاري شكل بگيرد به رونق اقتصادی مناطق نا امن در افغانستان و اشتغال نیروی کار در این کشور کمک بیشتری می کند. افزایش امنیت در مرزهای افغانستان با تاجیکستان و ترکمنستان به کاهش تهدید در این دو کشور کمک قابل توجهی می کند.
در واقع این پروژه خط آهن به طول 550 کیلومتر ، قراراست در مرحله اول، در ترکمنستان به طول 85 کیلومتر شهرهای “آتامراد” ، “امام نظر” در نزدیک مرز ترکمنستان و در مرحله دوم پس از طی حدود 450 کیلومتر داخل خاک افغانستان،مناطق “آقینه”، “اندخوی” ، “شبرخان”و مزارشریف را از طریق “شیرخان بندر” واستان های “فاریاب” و “قُندوز” در شمال افغانستان به یکدیگر متصل کند. پس از آن در مرحله سوم با احداث 55 کیلومتر آخراین خط آهن به مناطق ” پنج پایین” و”کولخوزآباد”در تاجيکستان، وصل مي گردد. به نظر می رسد برقراری ارتباط این مناطق از طریق راه اهن تحول اساسی در مناسبات سیاسی و اقتصادی کشورهای منطقه ایجاد می کند. زیرا نوعي كارآفريني در سطح منطقه بشمار می رود که گمشده “ایجاد ثبات” در منطقه است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: افغانستان يكي از فقيرترين كشورها در زمينه بهره گيري از راه آهن است. در اين راستا ساخت خط آهن جدید، چه تاثير امنيتي و اقتصادي بر مناطق شمالي افغانستان مي گذارد؟
بايد توجه داشت كه افغانستان تا سال 2011 فاقد هر گونه راه آهني بود. برخلاف پاكستان كه در دوره استعمار انگليس شبكه راه آهن گسترده ای دارد ، افغانستان از این نظر در فقر مطلق قرار گرفته بود. در حال حاضر شمال افغانستان از طریق شهرک بندری ترمز ازبکستان به شکبه راه آهن آسیای میانه و روسیه و اروپا وصل است و ايران نیز قرار بود راه آهنی را از سرحد ایران تا هرات تاسیس کند که به دلیل مشکلات مالی و تحریم ها همچنان متوقف است. این درحالیست که افغانستان سخت نیازمند خطوط راه آهن است. زیرا انتقال کالا ها از طریق جاده ها ، بسیار گران تر از راه آهن محاسبه می شود. همچنین تراکم حمل ونقل کالا در استان های شمالی افغانستان ، بصورت مرتب موجب تخریب جاده ها می شود که بازسازی آن مستلزم صرف هزینه های سنگین است. سالهاست که تلاش برای بازسازی تونل سالنگ به نتیجه مطلوب نرسیده است در حالیکه همین شاهراه مهمترین راه مواصلاتی افغانستان به شمال افغانستان است. این شاهراه در زمستان محدویت های زیادی را برای حمل و نقل ایجاد می کند .
نکته مهم دیگر آنکه خط آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان از مناطق شمالی افغانستان می گذرد که كمتر در حوزه نفوذ طالبان قرار دارد . بنابراین احتمال آنکه بتوان این پروژه را بدون مزاحمت های امنیتی گروه طالبان به نتیجه رساند زیاد است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: پيامدهاي اقتصادي این خط آهن برای تاجيكستان چيست؟
بسياري از خطوط ارتباطي تاجيكستان با ازبكستان مرتبط است و ازبكستان هم بويژه در فصل سرما موانع متعددی را براي تاجيك ها ايجاد ميكند. بر این اساس تاجيكستان هميشه به دنبال آن بوده است كه خط آهني از تاجيكستان به افغانستان و ايران و ترکمنستان كشيده شود تا از اين راه بتواند خطوط ارتباطی خود را به سایر مناطق گسترش دهد . اما متاسفانه اين پروژه با مخالفت و كارشكنيهاي امريكا روبرو بوده وهنوز به نتيجه نرسيده است. اما خط آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان كه این کشور را به آسياي جنوبي و غربی متصل می سازد در واقع بخش تكميلي براي دسترسي بهتر تاجیکستان به منطقه است. از آنجا که این پروژه با مخالفت آمریکا روبرو نیست، از اقبال اجرایی شدن بسیار زیادی برخوردار است. و در نهایت راه گزيری هم برای تاجيكستان است که میزان اتکائ خود را به خطوط ارتباطی ازبکستان کمتر کند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: به نظر شما نقش ایران در این پروژه مغفول واقع نشده است ؟
همكاري ايران درخط آهني اينچنيني مي توانست فوق العاده اهميت داشته باشد. چرا كه دسترسي راحت و امن تر این سه کشور را به آبهاي آزاد فراهم ميكند. با توجه به پيوسته بودن خط آهن تركمنستان به ايران و همچنين در دست ساخت بودن راه آهن ايران به هرات خط مذكور كمك زيادي به ارتباط ايران با افغانستان و تاجيكستان مي كرد. يعني اين خطوط تكميلي ميتوانست فوق العاده در افزايش همكاري در سطح منطقه تاثير گذار باشد. بويژه اينكه بازار بزرگ ایران را به روی این کشورها باز می کرد. همچنانکه متقابلا برای صادرات کالای ایران به این کشورها تسهیلات بیشتری برقرار می شد. اما به دلیل سیاست غلط آمریکا علیه ایران و نیز تحریم های وضع شده بصورت یکجانبه در عمل مردم کشورهای منطقه از یک همکاری خوب و سازنده محروم شدند چرا که حتی این پروژه در مراحل تکمیلی خود می توانست به شبکه راه اهن های ازبکستان ، قزاقستان ، قرقیزستان و چین بپیوندد و اگر بخواهیم خیلی خوش بین باشیم از طریق افغانستان راه آهن هند ، پاکستان و روسیه نیز می توانستند به یکدیگر متصل شوند و شبکه ای از خطوط ریلی سطح بازرگانی در منطقه را متحول کند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: در سالهاي اخير نيز طرح پروژه جاده ابریشم نوين (ویژگی اصلی اين طرح پيوند آسیای مرکزی به آسیای جنوبی بدون حضور ايران است). براي دور كردن كشورهاي منطقه از نقش مركزي ترانزيتي ايران مورد توجه آمریکا بوده است و اخيرا نيز رابرت بلیک، معاون وزیر خارجه ایالات متحده آمریکا با اجرای طرحهای ساخت خط راه‌آهن از کاشغر (چین) به هرات (افغانستان) و به ايران مخالفت كرده است. در اين حال نگاه بازيگران بين المللي و منطقه اي به ساخت خط آهن جديد منطقه اي چيست؟
امريكا چند سالي است طرحي را تحت عنوان ” را ه ابریشم جدید ” دنبال ميكند، اما هنوز موفق به اجراي آن نشده است. چرا كه سياست امريكا در منطقه آسياي مركزي همه چيز بدون ايران و روسيه تعريف مي شود. اجرای موفق پروژه همکاری راه ابريشم جديد كه يكي از موضوعات اساسي آن نقش ايران است، بواسطه نگاه یکجانبه گرایی امريكا علیه ایران ، ناموفق و کند پیش می رود. این در حالی است که آمریکا با مشارکت دادن ایران در چنین پروژه ای می تواند با کمک هند و پاکستان و روسیه و چین صحنه همکاری های اقتصادی و درنتیجه توسعه اقتصد کشورهای منطقه را متحول کند . بطور قطع در چنین موقعیتی امنیت پایدار و ثبات لازم برای جذب سرمایه گذاری شرکت های غربی بیش از پیش فراهم می شد و آمریکا مجبور نبود به بهانه مبارزه علیه تروریسم در افغانستان میلیاردها دلار هزینه کند. اگر ميلياردها دلاري كه آمریکا در افغانستان خرج حضور نظامي خود و شرکتهای چند ملیتی تولید سلاح و ادوات نظامی در افغانستان کرده است صرف سرمایه گذاری بر چنین پروژه های مشترکی می کرد، امروزهم نفرت و خشم مردم منطقه را علیه سیاست های خود نداشت و هم می توانست به ایجاد نوعی همکاری جدید با کشورهای منتقد خود مانند ایران ، امیدوار باشد.
آمریکایی ها امیدوارند از طریق اجرای پروژه راه ابرايشم جديد بدون ایران و روسیه ، از راه افزايش همكاري بين كشورهای منطقه آسیای مرکزی و جنوب آسیا ، زمینه را برای اشتفغال زایی و درنهایت كاهش انگيزه براي كشت مواد مخدر و كاهش فعاليت هاي تروريستيفراهم کنند. آنها تصور می کنند می توانند با نادیده گرفتن ایران ، روسیه و حتی چین ، به سمت نوعي همكاري ثبات زا و امنيت زا حركت کنند. یعنی طراحی انها دور زدن کشورهای بانفوذ منطقه و گسترش حضور و نفوذ شركت هاي امريكا و در منطقه است. اما مشكل اساسی طرح آمریکا همین یکجانبه گرایی و درک نکردن ضرورت های همکاری بین همه بازیگران در سطح منطقه است .
مركز بين المللي مطالعات صلح: به نظر شما گذشته از آمریکا نحوه برخورد سایرکشورهای منطقه با پروژه خط آهن ترکمنستان ، افغانستان و تاجیکستان چگونه خواهد بود؟
هر یک از کشورهای منطقه در نگاه به خط آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان مي توانند هم برخورد منفي و هم برخورد مثبت داشته باشند. برخورد منفي از آنجايي مي تواند متصور باشد كه بازيگران در اين خط شركت نداشته باشند. اما از سويي هم به نظر ميرسد كه اگر حمل و نقل ريلي بين تركمنستان، افغانستان و تاجيكستان شكل گيرد هيچ تعارضي با منافع كشورهايي مانند هند و چين نخواهد داشت. بلکه مکمل همکاری انها با کشورهای منطقه است لذا این دو کشور می توانند خط آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان را در تضاد با منافع خود نبيند. چرا كه زمينه ها براي افزايش همكاري بين كشورهاي منطقه فراهم می کند. از سوي ديگر هم بعيد به نظر ميرسد روسيه نسبت به اين خط آهن حساسيتي داشته باشد. مگر اين كه احساس كند اين امر مخل همكاري هاي آينده روسيه با اين كشورها است. در حالي كه پروژه خط آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان خيلي داراي ابعاد بزرگي نيست كه تهديد بر ضد منافع روسيه باشد. کل پروژه که توسط صندوق توسعه آسیایی تامین سرمایه می شود 350 میلیون دلار است. آنطور که اعلام کرده اند فاز نخستین این خط آهن ۱۲۳ کیلومتراست که بین شهرهای آتامراد – امام نظر – آقینا و اندخوی اجرا می شود.
بطورکلی تاسیس و توسعه راه آهن در منطقه را سازمان های چون سازمان همکاری های اقتصادی (ECO)٬سازمان همکاری های اقتصادی منطقه‌ای آسیای مرکزی (CAREC)، اتحادیه همکاری های منطقه‌ای آسیای جنوبی (SARC) و همچنین گروو8G نیز حمایت می‌کنند.حمایت این نهادها نشاندهنده آن است که پروژه خط اهن جدید اجرایی خواهد شد .
مركز بين المللي مطالعات صلح: چالش هاي اساسي ساخت خط آهن تاجيكستان افغانستان و تركمنستان براي سه كشور چيست؟
احساس رقابت كشورها ميتواند خود چالشي براي اين خط آهن باشد . همچنين بايد ديد چه شركت هايي در اجرای اين خط آهن مشارکت ميكنند و آيا واقعا کشورهای منطقه اراده كافي براي ايجاد همکاری های جدید در چهارچوب خطوط راه آهن منطقه ای دارند. همچنين موانع طبيعي و كوهستاني بودن منطقه، بويژه در شمال افغاستان وجنوب تاجيكستان مي تواند اجرای پروژه را با چالش هايي مواجه كند. زیرا چنین پروژه هایی نياز به تكنولوژي هاي جديد و سرمايه گذاري سنگنين تري دارند.
همچنین افغانستان هنوز ناامني هايي دارد كه بايد مد نظر باشد. بویژه بعد از سال 2014 که قرار است بخشی از نیروهای آمریکا و ناتو از این کشور خارج شوند.
همچنين مخالفان دولت ازبكستان که در شمال افغانستان تحرکاتی دارند ميتوانند موانعی را فراروي ساخت اين خط آهن بوجئود آورند. با این همه بايد گفت چالشهاي اساسي و بزرگي فراوي اين خط آهن وجود ندارد و حجم سرمايه گذاري و طول خط آهن تاحدي نيست كه موجب تحريك تعارضات بين كشورهاي بازيگر منطقه گردد.
گفتگو از فرزاد رمضاني بونش
