انصار امینی
کارشناس مسائل منطقه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
پیشینه مبارزه ی کردهای عراق برای استقلال
در 1916 با تقسیم امپراتوری عثمانی و انعقاد قرارداد «سایکس-پیکو» عملا مناطق کردنشین بین سه کشور عراق، ترکیه و سوریه تقسیم شد اما با پایان جنگ جهانی اول که با فروپاشی عثمانی هم زمان شد در معاهده سوِر (Treaty of Sèvres) موجب به رسمیت شناختن ارمنستان شد همچنین انگلیس و فرانسه در پیمان سور با ایجاد یک دولت کُرد (در جنوب شرقی ترکیه کنونی) اعلام موافقت کردند که این وعده از طرف بریتانیا بعنوان اداره کننده عراق جامعه ی عمل نپوشید؛ از آن تاریخ به بعد کردها مبارزه ی خود را آغاز کردند.با به قدرت رسیدن حزب بعث در 1968، حکومت عراق فشارهایش را بر اکراد بیشتر کرد چنانکه در 1988 عملیات انفال و حمله به کردها با دستور صدام حسین صورت گرفت که بیش از ۱۸۰٬۰۰۰ کُرد عراقی در این عملیات کشته شدند.
این نسل کشی در حلبچه که حدود 5هزار غیرنظامی کُرد در این عملیات خفه شدند و حملات دیگر ادامه یافت. کُردها در تمام این سالها سودای جدایی از عراق را با توجه به پیشینه ی سختی که پشت سر گذاشته بودند داشتند. 1991 با حمله عراق به کویت، و اتحاد کشورها مخالف سیاست های حمله صدام، این فرصت را به کردها داد تا قیام خود را بیش از پیش علنی کنند. بنابراین کُردها(پیشمرگه ها) با حمایت ائتلاف بین المللی به رهبری امریکا که منطقه پرواز ممنوع را طراحی و اجرا کردند (بالای مدار ۳۶ درجه) تا مانع از حملات ارتش صدام حسین به کردهای شمال عراق شوند توانستند در سال 1992 مجلس و حکومتی نسبتا خودمختار را تاسیس کنند. پس از درگیری های داخلی بالاخره دو حزب قدر اقلیم کردستان یعنی حزب دموکرات و حزب میهن توانستند در سال 2003 در سایه همکاری هایی که با نیروهای امریکایی در عراق داشته باشند قدرتی بیش از پیش بگیرند تا جایی که در سال 2005 قانون اساسی عراق حق خودمختاری در ذیل قدرت دولت مرکزی عراق را برای حکومت بر سه استان سلیمانیه، اربیل و دهوک به کردها واگذار کرد.
رفراندوم اقلیم کردستان و عواقب آن
25سپتامبر 2017 رفراندوم اقلیم کردستان به دستور ریاست اقلیم مسعود بارزانی اجرا شد. بی شک پدید آمدن دولت نیمه مستقل اقلیم کردستان در عراق، بزرگ ترین اتفاق برای کردهایی بوده است که سالها منازعه و کشمکش با قدرت های مختلف را برای رسیدن به آرمان خود در تاریخشان دارند و البته یکی از اشتباهات استراتژیک رهبر اقلیم کردستان یعنی مسعود بارزانی اعلام رفراندوم برای جدائی از عراق بوده است، چه اینکه به قول اِما اسکای، پژوهشگر دانشگاه یل آمریکا ، رفراندوم یک عقبگرد استراتژیک بود چون کردها، آنچه را که به دست آورده بودند یک شبه باختند.مدیریت کرکوک، شهر نفت خیر و سرمایه ی اقلیم در اکتبر 2017 بدون درگیری ای جدی، دوباره به دست عراق سپرده شد. از جانب دیگر تعرض ترکیه به بهانه ی سرکوب نیروهای حزب کارگران کردستان (پ ک ک)، تا عمق 30کیلومتری عراق پیشروی کرده است که اقلیم کردستان(مناطق خواکورک و سیدکان و کوهستان قندیل) را در برمی گیرد و کماکان شلیک آتش بارهای اردوغان، در کردستان عراق، ادامه دارد. تعرض ترکیه به مرزهای اقلیم کردستان مصاحبه ی جلال طالبانی با جان لی اندرسن، را به یاد می آورد که درخصوص استقلال گفته بود “اگر هم تصور کنیم که کشوری مستقل داشته باشیم نمی توانیم بپذیریم که ایران، سوریه، عراق و ترکیه دست روی دست بگذارند و به ما حمله نکنند یا اقلا جلوی صادرات نفت را که منبع درآمد اقلیم است نگیرند”. چه اینکه مرزهای مشترک نیز پس از برگزاری رفراندوم، توسط حکومت مرکزی عراق بسته شدند و همین مسئله موجب بیکاری 5هزار نفر در اقلیم شد و خسارت های میلیاردی شد.
آینده اقلیم کردستان
عبدالله اوجالان رهبر پ.ک.ک در جائی گفته بود که دشمن کُردها خود کردها هستند، چراکه هر زمان دست بالا را در مذاکره داشته اند یک کُرد بر پشت کُردی دیگر خنجر زده است و اینگونه بوده که مبارزات برای داشتن کشور مستقل کردستان ناکام مانده است. شاید این گفته درخصوص مناقشات کهنه ی بین دو حزب دموکرات کردستان و اتحادیه میهنی درست باشد چه اینکه جریان دوم، با تخطی از دستور ریاست اقلیم، کرکوک را بدون درگیری جدی تقدیم به نیروهای عراقی کرد و همین مسئله موجب شد تا اقلیم کردستان، از موضع ضعف، به سمت مذاکره با دولت عراق تمایل پیدا کند؛ لاجرم مردم این منطقه خود را از آینده ی بهتری که انتظارش را می کشیدند نومید شوند، این ناامیدی را می توانیم در چهارمین انتخابات بعد از سقوط صدام حسین در عراق، ببینیم که مشارکت در منطقه کردستان، 48درصد بود. نباید از یاد برد که انتخابات پارلمانی اقلیم کردستان نیز نزدیک است و در 30سپتامبر امسال برگزار می شود.
بیم و امید نسبت به آینده اقلیم کردستان، اختلاطی را بوجود آورده است تا براحتی نتوان تحلیل توانمندی را ارائه داد. در این هیاهو تلاش اپوزیسیونی مانند گوران جهت بازنمایی خود بعنوان جریانی مقتدر در مقابل دو حزب اصلی اقلیم قابل اعتناست. اینکه جنبش تغییر(گوران)تا چه اندازه می تواند در آینده اقلیم تاثیرگذار باشد بحث این یادداشت نیست، بلکه تلاش این جریان برای تقسیم قدرت از جانب دو حزب اصلی اقلیم به جریان های دیگر مانند گوران، حرکتی مثبت ارزیابی می شود؛ چه اینکه یکی از دلایل بازشماری دستی آرا در انتخابات اخیر در اقلیم، پافشاری جنبش تغییر و جریان های اپوزیسیون دیگر بر امکان تقلب در اقلیم بود.
اقلیم کردستان، با توجه به اینکه پیشرفت های بروکراتیک قابل توجهی داشته است اما هنوز هم رگه های سترگی از قبیله پرستی و عشیره گرایی در آن مشهود است که سیر دموکراتیزه شدن این منطقه را به تعویق می اندازد، کما اینکه برای رسیدن به آرمان های کردهای این منطقه، اولین قدم، افسون زدایی کردن قدرت و رفع کشمکش بین بارزانی ها و طالبانی هاست که هرکدام، قائل به سهم خواهی ابدی در اقلیم کردستان هستند. نکته آخر اینکه استقلال نسبی اقلیم کردستان که در ذیل قانون اساسی عراق معنا گرفته است نشان از این دارد که اصل تعیین سرنوشت بصورت فدرال به رسمیت شناخته شده است و عراق تمامیت ارضی اقلیم را برای مدیریت داخلی این منطقه از کشور قبول کرده است. اما اگر اقلیم کردستان در آینده، درصدد جدایی خود بعنوان کشوری مستقل باشد اوضاع پیچیده خواهد شد. چراکه تمامیت ارضی عراق زیر سوال می رود. پس سران اقلیم باید در درجه اول، بحث تمامیت ارضی و اصل تعیین سرنوشت با عراق را حل و فصل کنند تا بعد به سراغ آرمانهای خود پیش روند، مشکلی که باید پیش از اعلام رفراندوم بدان می پرداختند.
واژگان کلیدی: اقلیم کردستان , آینده , پیش رو
