دکتر سید سلمان صفوی
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
رئیس دولت اصول گرایان چندین نامه به رئیس جمهور آمریکا نوشت که بدون جواب باقی ماند، اما مذاکرات تلفنی و حضوری رئیس جمهور و وزیرخارجه دولت اعتدال با باراک اوباما و جان کری از موضع اقتدار و در جهت تأمین حقوق و منافع ملی ایران صورت گرفت که اسباب نگرانی نتانیاهو، ارتجاع عرب و افراطیون و کاسبکاران داخلی شد، اما در فضای بین الملل موجب تغییرات مثبت و سریع در رابطه با ایران گردید.
علیرغم فرمان مقام معظم رهبری مبنی بر نرمش قهرمانانه و حمایت مؤکد ایشان از دولت دکتر روحانی، پس از مذاکرت مذکور چندین روزنامه نگار، شخصی از موضع وعظ و یک هنرپیشه با موضع گیری منفی، ندای وا ارزشها سر دادند. از این رو در هفته گذشته رئیس جمهوراز دو دستگاه مهم نظرسنجی خواست در رابطه با مذاکره با آمریکا نظرسنجی عمومی صورت گیرد تا درصد مخالفان مشخص شود. دکتر روحانی گفت: مخالفین این دولت حتی اگر یک درصد هم باشند، آن یک درصد حق دارند و باید نقد کنند. اما همه باید یادمان باشد که در نقد، منافع ملی را مد نظر داشته باشیم و نقدمان سازنده و اخلاقی باشد.
این یادداشت ضمن یادآوری موضع نه شرقی – نه غربی جمهوری اسلامی ایران به مخالفین مذاکرات ایران و آمریکا، همگان را به اعتدال، واقع بینی و خردگرایی در گفتار و رفتار جهت تثبیت ازش های انقلاب اسلامی دعوت می نماید. روابط متقابل ایران با روسیه و آمریکا بایستی کارشناسی شود تا مشخص گردد زمان تصحیح افتادن در دامان شرق و بازگشت به سیاست توازن در روابط بین المللی فرارسیده است.
نقد نگاه به شرق: مخالفان مذاکرات ایران و آمریکا عموما به دشمنی های آمریکا با ایران اشاره دارند، مگر روسها با ایران دشمنی نکرده اند؟ در حالی که ما خواهان روابط تنگاتنگ با آنها هستیم و تا کنون میلیاردها دلار به جیب آنها ریخته ایم. روسها قبل و پس از انقلاب اسلامی اعمالی غیرقابل بخشش داشته اند. روسها تنها قدرت خارجی هستند که پس از جنگ های دوره قاجار داغستان، گرجستان، آذربایجان و . . . را طی قراردادهای تحمیلی ننگین گلستان و ترکمانچای از ایران جدا کردند. روسها در دوره جنگ جهانی دوم همراه قوای انگلیس و آمریکا ضمن اشغال ایران، رفتار ناشایستی با ملت ایران داشتند. روسها با خیانت به قیام میرزا کوچک خان، به دولت ملی دکتر مصدق نیز پشت کرده، با هدف جاسوسی و ترویج فرهنگ ضد خدایی حزب توده را در ایران بنیان نهادند. حزب توده قبل و پس از انقلاب اسلامی علیه منافع ملی ایران وارد عمل شد؛ ناخدا افضلی فرمانده نیروی دریایی ارتش در دوره جنگ جاسوس روسها بود. در دوره جنگ تحمیلی جان های ارزشمند بسیاری از ملت غیور ایران در اثر آتش انفجار موشک های اسکاد روسی مظلومانه از دست رفت و حتی حافظ اسد علیرغم میل خود نتوانست برای مقابله به مثل، موشک های مذکور را در اختیار سپاه قرار دهد. حمایت تسلیحاتی روسها از صدام در طول جنگ هشت ساله عرق علیه ایران همچنان ادامه داشت. پس از سقوط صدام روسها همگام با آمریکایی ها، انگلیسی ها و فرانسوی ها به بهانه برنامه هسته ای ایران، قطعنامه های سازمان ملل و تحریم های علیه ایران را تصویب کردند.
در سال 2007 در شرایطی که ایران به طور مداوم تحت تهدید حمله نظامی بود، قرارداد خرید سامانه‌های موشکی “اس ۳۰۰” بین ایران و روسیه منعقد شد. با این وجود در سال ۲۰۱۰ روسیه به بهانه تحریم‌های وضع شده علیه ایران در ارتباط با برنامه هسته‌ای، این قرارداد را به طور یک جانبه لغو کرد. روسها دریای خزر را یک جانبه و بدون رضایت ایران تصرف کردند و حتی عضویت ما را به عنوان عضو اصلی در سازمان همکاری های شانگهای نپذیرفتند. روسها همواره به ایران به چشم یک برگ قابل معامله با غرب و امریکا نگریسته اند. منافع روسیه در تداوم تنش در روابط ایران و غرب است و بارها در زمینه بهبود روابط ایران و غرب کارشکنی کرده است.
علیرغم کارشکنی های مداوم روسیه، دولت اصول گرایان سیاست “نگاه به شرق” را یکی از محورهای اصلی سیاست خارجی خود قرار داد و به این دلیل روابط با روسیه و چین در این دوره معنایی دیگر یافت. اینک دکتر روحانی منتقد سیاست خارجی دولت اصول گرایان، با شعار تغییر در سیاست خارجی ایران، از جانب ملت ایران انتخاب شده است. شعار اعتدال دکتر روحانی در سیاست خارجی ایران، بازگشت به اصل “نه شرقی – نه غربی” است که جمهوری اسلامی در شرایط جنگ سرد بر پایه آن استقرار یافت. سیاست “نه شرقی – نه غربی” به مفهوم عدم اتکا به قدرت های جهانی است.
در دولت گذشته، ایران شاهد حاکمیت نگرش های غیرواقع بینانه، وهم آلود و ماجراجویانه در سیاست خارجی ایران – در ارزیابی اهداف و منافع بازیگران شرقی – در راستای سیاست نگاه به شرق بوده است. در صورتی که ایران موفق شود علیرغم کارشکنی های لابی صهیونیست ها و عربستان، روابط سازنده ای مبتنی بر احترام متقابل و حفظ منافع ملی با کشورهای غربی به ویژه آمریکا را سامان دهد، روسها ناچار خواهند شد در تأمین منافع جمهوری اسلامی ایران ملاحظات بیشتری را مد نظر قرار دهند. در این صورت احتمالا شاهد تکرار تجربه هایی از نوع عدم پایبندی به تعهداتشان در راه اندازی نیروگاه بوشهر، خلف وعده در مورد تحویل موشک های اس 300 و یا تن ندادن به قراردادی متعادل در رابطه با دریای خزر نخواهیم بود. به نظر می رسد فقدان اعتدال در سیاست خارجی ایران موجب شده است روسیه مجال یابد نه بر اساس احترام به منافع متقابل، بلکه تنها در جهت تأمین منافع خود روابط خود با ایران را تنظیم کند.
عدم تعادل در روابط ایران و روسیه یکی از اساسی ترین چالش ها در رابطه با روسیه در عرصه نظام بین الملل است. به خاطر این رابطه یک طرفه و فقدان اهرم فشار بر روس ها، دست این کشور برای درهم شکستن توافقات و پیشبرد منافعشان بدون ملاحظه شرایط ایران و کارتِ بازی قرار دادن ایران همچنان باز است. باید تدبیری اندیشید تا با آزاد شدن میلیاردها دلار حبس شده ایران در چین و هند، به جای اجناس بنجل، نامرغوب و تحمیلی چینی و هندی کالاهای مرغوب خریداری شود.
“موازنه منفی”: مذاکره با آمریکا به معنای فراموش کردن ارزش ها و یا دشمنی های آنها با ایران نیست، بلکه به معنای اعتدال در سیاست خارجی در جهت حفظ منافع ملت و انقلاب اسلامی است. به خاطر بیاوریم که در اوج جنگ امریکا با ویتنام ، ویت کنگ ها در پاریس با کیسینجر مذاکره کردند و چین کمونیست و انقلابی دو آتشه پس از بیست سال عدم رابطه رسمی، در سال 1972 از طریق کیسینجر با آمریکایی ها مذاکره کرد و طرفین در عین تداوم اختلافات روابط دو کشور را بازسازی کردند. از آن مهم تر خداوند قادر با ابلیس نیز گفتگو کرد و به او مهلت داد، گرچه او اسیر سرپنجه تدبیر الهی است.
امروز فرزندان خمینی کبیر به مدد خون شهدا، شیرهایی قوی با کارت های برنده متعدد در خاورمیانه اند که با درایت رهبری و تیم دیپلماسی ورزیده دولت اعتدال می توانند با کاهش دشمنی ها، دشمن را وادار کنند حقوق آنها را به رسمیت بشناسد. به قول واشینگتن پست با وجود تمام فشارها و تحریم‌هایی که روی ایران است، این آمریکا است که خود را برای دادن امتیاز به ایران آماده می‌کند. ما باید با خودباوری از موضع عزت و حکمت، همکاری متعادل و سازنده با جهان شرق و غرب را به آزمون بگذاریم و هوشمندانه از توانایی های آنها برای قوی تر شدن انقلاب اسلامی و بهبود معیشت ملت مظلوم و نجیب ایران بهره برداری کنیم – البته با چشمانی بیدار و هوشیار هرگز نباید چیستی قدرت های جهانی و زیاده خواهی های امپریالیسم را فراموش کنیم. ما به عنوان پیشتازان انقلاب اسلامی و مبارزه چریکی با شاه و سلطه آمریکا در اوج اختناق، همواره برای سربلندی و عزّت جمهوری اسلامی ایران “زیتون و اسلحه” را با هم در دست خواهیم داشت. ما تجربه تلخ ابوعمار در سال 1988 و اسلو را تکرار نمی کنیم، اما می توانیم از تجربه موفق هوشی مین، جیاپ و مائو در مذاکرات سازنده و از موضع اقتدار با آمریکا بهره برداری کنیم. ما باید سیاست “موارنه منفی” امیر کبیر و مصدق را احیاء کنیم و به باج دهی به شرق در قالب سیاست “موازنه مثبت” پایان دهیم. و هرگز زیر بار سیاست “موازنه مثبت” با غرب و شرق نرویم.
کلید واژگان: موازنه منفی، دولت روحانی، آمریکا، ایران، دیپلماسی، روسیه، نقد نگاه به شرق.
