محمد خادمی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
روابط مطلوب دولتهای مختلف ترکیه با اسرائیل از زوایای مختلف قابل تامل و توجه است. چندی پیش، شیمون پرز رئیس رژیم صهیونیستی در مصاحبه با شبکه تلویزیونی سی ان ان ترکیه گفت، اسرائیل و ترکیه هزاران دلیل برای دوستی دارند. به گفته وی، روابط خوبی بین ترکیه و اسرائیل درطی سالهای طولانی وجود داشته است. ترکیه نخستین کشور اسلامی بود که اسرائیل را در مارس 1949 به صورت دوفاکتو و در ژانویه 1950 به صورت دوژوره به رسمیت شناخت. از آن زمان تاکنون، ترکیه و اسرائیل به گسترش روابط فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی با یکدیگر پرداختهاند و نشان دادهاند که هر دو نگرانیهای مشترکی در مورد امنیت منطقهای، بنیادگرایی اسلامی و… دارند. در این مقاله در پی بررسی عوامل هویتی و تاریخی هستیم که طی سالها منجر به ایجاد و گسترش روابط کمابیش خوب و دوستانه بین ترکیه و اسرائیل شده است. یکی از دلایل مهمی که در ایجاد روابط دوستانه میان ترکیه و اسرائیل حائز اهمیت است، هویت تاریخی ساخته شده بین ترکان مسلمان و یهودیان از سال 1492 به بعد است. ما در این پژوهش بر مبنای چارچوب تحلیلی سازه انگارانه از روابط بینالملل و تاثیر آن در سیاست خارجی با تاکید بر عواملی همچون تجربه گذشته، هویت، تاریخ و فرهنگ، به بررسی رابط اسرائیل و ترکیه میپردازیم.
واژگان کلیدی: ترکیه، اسرائیل، سازه انگاری، هویت
تحلیل رخداد
فراروایتهایی که بیشتر از سوی اسرائیلیها و بخشی از نخبگان حاکم در ترکیه شکل گرفتهاند، بر این موضوع تاکید دارند که روابط تاریخی ترکان مسلمان و یهودیان در طول چند قرن (از 1492 به بعد) منجر به ایجاد یک هویت مشترک تاریخی شده است. همین هویت مشترک است که یک برداشت دوجانبه از روابط دوستانه بین دو طرف را به وجود آورده است.
روایتهای تاریخی هویت ساز
با توجه به اهمیت چگونگی ساخته شدن هویت تاریخی مشترک دوستانه بین ترکیه و اسرائیل براساس روایتهای تاریخی خاص که در آثار محققان و مورخان دو طرف، تبلیغات رسانهای، سایتهای اینترنتی، گفته های مقامات و… از روابط تاریخی ترکان مسلمان و یهودیان ارائه شده است، این بخش به این روایتها یعنی نقش حمایت گرایانه ترکیه از یهودیان در مقابل مسیحیان، خدمات یهودیان به ترکها و پناه دادن ترکیه به یهودیان در دوران سلطه نازیها میپردازد.
1- ترکیه (عثمانی) به عنوان مامن، حامی و ناجی یهودیان در مقابل مسیحیان: یکی از روایتهای مورد تاکید دو طرف این است که در شرایطی که یهودیان در اروپا و به ویژه اسپانیا با خطر از دست دادن هویت یهودی خویش (یعنی لزوم تغییر دین) روبه رو و ناگزیر بودند برای رهایی از این فشارها اسپانیا را ترک کنند، این امپراتوری عثمانی بود که به آنها پناه داده و تاکید بر مامن بودن ترکیه برای یهودیان، محوری است که باید مورد توجه خاص قرار بگیرد. در سال 1492، سلطان عثمانی دستور داد که حاکمان ایالتهای چندگانه امپراتوری، نه تنها از ورود یهودیان جلوگیری نکنند یا برای آنها مشکل آفرین نشوند بلکه با مهربانی آنها را در بین خود بپذیرند. از سلطان بایزید دوم همچنین نقل میشود که گفته است: «فردیناند –پادشاه کاتولیک اسپانیا- به اشتباه حکمرانی عاقل و خردمند خوانده میشود، زیرا او اسپانیا را با اخراج یهودیان، فقیر و ترکیه را غنی کرد.»
پس از آن نیز، ترکیه عثمانی به عنوان ناجی یهودیان در شرایط سخت در مقابل دشمن مشترک یعنی اروپای مسیحی شناخته میشود. در شرایطی که در قرن 16 یهودیان تحت فشار مسیحیان اروپایی بودند، باز این قدرت ترکها است که به عنوان پشتوانه آنها عمل میکند.
در واقع آنچه که تجربه یهودیان ترکیه را در مقایسه با دیگر یهودیان اروپا، مستثنی میسازد تاکید بر این نکته است که در طول پنج قرن همزیستی با مسلمانان ترکیه، یهودیان هیچ گاه به دلیل مذهبشان تحت تعقیب یا آزار و اذیت قرار نگرفتند. حتی میتوان گفت در بیشتر این دوران، آنها از حداکثر حقوق اقلیتها بهرهمند بودند. در قرن بیستم نیز این جنبه حمایتی به شکل حمایت از فرهنگ یهود در داخل ترکیه مورد تاکید قرار میگیرد. پس از جنگ جهانی اول براساس عهدنامه لوزان، یهودیان ترکیه صاحب مدارس، بیمارستان، معابد و همچنین نشریات خود شدند.
2- خدمات یهودیان به ترکها: در مقابل این وجه حمایتی ترکها برای یهودیان در دورانی که آنها تحت فشار مسیحیان اروپایی بودند، براین نکته تاکید میشود که یهودیان هم تا چه حد باعث خدمات گسترده و متعددی در تاریخ امپراتوری عثمانی بودند. برای نمونه گفته میشود که تنها سرمایهای که یهودیان اسپانیا توانستند با خود به همراه آورند، هویت، دانش و تجربیاتشان بود. به همین دلیل در دوران گسترش روابط عثمانی با کشورهای اروپایی، آشنایی یهودیان با زبانهای غربی و نیز علاقهی آنها به تجارت و تجربیات آنها در امور مالی و صرافی موجب شد که مسئولیتهای متعددی را در دولت عثمانی عهده دار شوند. تاکید میشود که بیشتر پزشکان دربار، یهودی بودند. همچنین گفته میشود که از میان مهمترین نوآوریهای یهودیان، تاسیس اولین چاپخانه در امپراتوری عثمانی بود. همچنین سیاستگذاریهای عثمانی اغلب از طریق یهودیان اعمال میشد و حتی آنها، بانی روابط دیپلماتیک بین امپراتوری عثمانی و امپراتوری بریتانیا بودند. خدمات مستمر یهودیان همراه با تاکید بر حس وفاداری آنها نسبت به ترکیه بود که این امر را میتوان هم در دوران عثمانی و هم در جمهوری ترکیه دید.
3- ترکیه و نجات یهودیان از هولوکاست: یکی از مهمترین و قویترین گفتمانها و روایتهای مورد تاکید یهودیان که از نظر هویتسازی «خود» و همچنین چگونگی رابطه آن با «دیگران» اهمیت اساسی دارد، مساله کشتار و سرکوب یهودیان در دوران حکومت نازیها در آلمان است. در این میان، پررنگ کردن نقش ترکیه در ایفای مجدد نقش مامن، حامی و ناجی برای یهودیان در دوران نازیها و کشتارهای جمعی هولوکاست اهمیت زیادی دارد. در واقع اقدام ترکیه به پذیرش یهودیان تحت آزار و اذیت رژیم نازی در اروپا از ابتدای دهه 1930 آغاز شده بود. زمانی که این کشور روند مدرن سازی دانشگاهها و موسسات علمی – تحقیقاتی خود را در پیش گرفته بود، مصطفی کمال و وزیر آموزش او تصمیم گرفتند که صدها دانشمند و استاد دانشگاه که بیشتر آنها یهودی و از ترس رژیم نازی در آلمان و اتریش در جستجوی پناهگاهی بودند را در خاک خود بپذیرند. این پناهندگان که تعدادی از محققان برجسته نیز در بین آنها به چشم میخورد، موجب تحولات گسترده و عمیقی در سیستم دانشگاهی ترکیه، موسسات علمی- تحقیقاتی و نیز هنرهای زیبا و موسیقی این کشور شدند. در عوض این کارها، برای بیشتر این نخبگان، مامن ترکیه به معنای پناهگاهی قابل اطمینان برای فرار از مرگ حتمی و نیز فرصتی دوباره جهت ادامه کار و فعالیت آنها بود. در واقع اسرائیل، جهت نزدیکی به ترکیه به عنوان یک کشور مهم اسلامی، بر «تفاوت» آن با سایر دولتهای منطقه تاکید میکند و یک بعد این تفاوت را با پررنگ کردن «هویت مشترک تاریخی» بین ترکان مسلمان و یهودیان میسازد.
با این حال، این روایتهای هویت ساز حتی اگر در اسرائیل به دلیل هماهنگی با گفتمانهای سیاسی مختلف با چالش جدی روبه رو نشود، در ترکیه به دلیل حضور گفتمانهای متفاوت و روایتهای متعارض، با چالش روبه رو هستند. گفتمانهای اسلامگرا، چپ و دموکراتیک موجود در ترکیه میتوانند با تاکید بر روایتهای تاریخی و معاصر متعارض، این هویت مشترک تاریخی ساخته شده توسط نخبگان ترک و یهودی را به چالش بکشد و یا حداقل آن را از لحاظ رابطه ترکیه با اسرائیل نامربوط بدانند. یعنی اینکه سابقه روابط خوب ترکان مسلمان با یهودیان را میتوان ناشی از عناصر مثبت قوی فرهنگی ترکی- اسلامی دانست و در عین حال باید میان صهیونیسم و یهودیان تفکیک قائل شد. بنابراین در طول تاریخ و در کنار ساخته شدن روایتهای تاریخی هویت ساز مبتنی بر دوستی و همکاری، روایتهای بدیل مبتنی بر دشمنی و تعارض نیز مطرح شدند. بنابراین جهت مقابله با این گفتمانها که زمینهساز ساخته شدن روایتهای بدیل مبتنی بر دشمنی و تعارض بین ترکیه و اسرائیل خواهد شد، نهادسازی صورت میگیرد تا هم موجب شود که روایتهای هویت ساز مبتنی بر دوستی و همکاری بین ترکیه و اسرائیل بیش از پیش تقویت شوند و هم اینکه به گفتمان غالب ابعاد گستردهتری ببخشد.
نهادسازی در جهت تقویت هویت مشترک: «بنیاد پانصدمین سال»
یکی از سازوکارهایی که در کنار تاکید بر روایتهای تاریخی میتواند به شکلگیری هویت مشترک کمک کند، نهادسازی است. روایتهای هویت ساز پیش از آنکه جنبه عمومی، مردمی و فراگیر داشته باشند، جنبه اقناعی خاصی دارند و مربوط به نخبگان هستند. نهادسازی میتواند زمینهای برای بسط گسترهی پذیرش این روایتها باشد. از نظر یهودیان و اسرائیلیها نیز این نهادسازی از جنبه دیگری نیز اهمیت دارد و آن زمینه سازی برای حذف و یا فراموشی دورانهای ناخوشایند روابط ترکان مسلمان و یهودیان است.
«بنیاد پانصدمین سال»، در سال 1989 توسط 113 شهروند ترک شامل مسلمان و یهودی تاسیس شد. شعبه اصلی آن در استانبول قرار دارد که سه سال (1992-1990) برنامههای فرهنگی و آموزشی را در ترکیه و همچنین در ایالات متحده، کانادا، مکزیک، فرانسه، بریتانیا و ایتالیا ترتیب داد. هدف این بنیاد فرهنگی- آموزشی، براساس آنچه که در اساسنامهی آن آمده، ترویج و گسترش دیدگاههای بشردوستانه ملت ترک در سراسر جهان و همچنین ایجاد این باور است که جراحتهای ناشی از ماجرای مالیات بر اموال یهودیان روبه بهبود است. مهاجرت یهودیان از ترکیه به دنبال اجباری شدن مالیات بر اموال آغاز شد. این مالیات بر گروههای غیرمسلمان که شامل یهودیان نیز میشد، تعلق میگرفت. بیشتر یهودیان برای پرداخت مالیات، ناچار به فروش مایملک خود شدند و در نتیجه به فقر و فلاکت افتادند. مالیات بر اموال از نقاط تاریک تجربهی تاریخی یهودیان ترکیه است که هنوز هم گاهی اوقات به تلخی از آن یاد میشود. با این حال، یهودیان ترکیه سعی در فراموش کردن آن دارند و یکی از دلایل برگزاری جشن پانصدمین سال حضور رسمی یهودیان در سرزمین آناتولی را زدودن این خاطره تلخ ذکر کردهاند. بدین ترتیب که سال 1992 بیانگر پانصدمین سال استقبال محبت آمیز از یهودیان اسپانیا در ترکیه است.
دورنمای رخداد
روابط ترکیه و اسرائیل، علی رغم اینکه دارای زمینههای تاریخی و هویتی است اما آنچه که زمینه را برای تداوم روابط این دو کشور فراهم ساخته است، اهداف و منافع مشترک آنهاست. با نگاهی به سیاستها و اقدامات اسلامگرایان حزب حاکم عدالت و توسعه، میتوان نتیجه گرفت که دولتمردان جدید نگاهی متفاوت نسبت به دولتهای پیش از خود به اسرائیل دارند. اما علیرغم این تفاوتها، نگاه و رویکرد دولت جدید ترکیه نسبت به اسرائیل را میتوان در امتداد یک نگاه تاریخی جستوجو کرد. نگاهی که به دنبال اهداف و ارتقاء منافع ملی و نفوذ سیاسی و اقتصادی ترکیه در محیط پیرامونی است. از جمله این اهداف میتوان به تلاش برای بازیابی اهمیت استراتژیک، مقابله با کشورهای رقیب و سوم بحث انرژی است. ترکیه در جستجوی گسترش نفوذ خود در منطقه، در ظاهر با سیاستهای اسرائیل در منطقه دچار همسویی شده و حضور آن را مکمل فعالیتهای خود می‌داند و آمریکا نیز با پیروی از استراتژی مهار ایران و به انزواکشاندن ایران در منطقه، از همکاری نزدیک ترکیه و اسرائیل در منطقه استقبال میکند.
