فرزاد رمضاني بونش
IPSC – مركز بين المللي مطالعات صلح
جريان گولن در تركيه نوين امروزه به عنوان يكي از جريانهاي مهم شناخته شده در كشور و منطقه است. جرياني كه توانسته است نقشي فزاينده در مناطقي همچون بالكان، آسياي ميانه و قفقاز داشته باشد. در اين بين با توجه به نقش و نفوذ اين جريان در سياست خارجي تركيه براي بررسي و واكاوي اين نقش به گفتگويي با دكتر افشار سليماني كارشناس مسائل بين المللي و تركيه نشسته ايم:
واژگان كليدي: گولن، نفوذ ، تركيه، اردوغان ، عدالت و توسعه، سياست خارجي
مركز بين المللي مطالعات صلح: ميزان تاثير گولن در اعتقادات و نظرات سياست خارجي مقامات گذشته و كنوني تركيه مانند احمد داود اوغلو وزیر خارجه این کشور و رجب طيب اردوغان تا چه حدي است؟
تعداد قابل توجهی از کارشناسان ترکیه معتقدند تاثيرات جنبش گولن بر سياست ترك در 30-20 سال اخير قوت گرفته و رشد و توسعه نيروي سازماني آن همراه با دولت آ.ك.پ، تشكيلاتي شدن آن به صورتي پايدار در قوه قضائيه، نيروي پليس، ارتش، دانشگاهها و سازمانهاي آموزش متوسطه و ساير نهادهاي دولتي با تاكيد بر وزارتخانه هاي كشور و آموزش ملي را در پي داشته است. البته فتح الله گولن همواره از حمایت معنوی سران جمهوری ترکیه برخوردار بوده است. و با این حمایت ها توانسته است، سریعتر به موفقیت نایل شود. چند نمونه را اشاره می کنم:
1 ـ تورگوت اوزال هشتمین رييس جمهور ترکیه آخرین مسافرتش را برای مدارس فتح الله گولن انجام داد. او در بیمارستان به فتح الله گولن گفت: «در خصوص فعالیت های آموزشی، پنجاه بار به دولتمردان و وزارت خارجه سفارش کردم.»
2 ـ سلیمان دمیرل در خصوص مدارس فتح الله گولن به ادوارد شوارد نادزه رييس جمهور گرجستان نامه فرستاد.
3 ـ مرحوم بلند اجویت در حمایت از گولن گفت : «اگر گولن و همراهانش آموزش معاصر را به آن کشورها نبرده بودند، ایران و عربستان سعودی در آن کشورها حالت و وضعیت مؤثرتری به دست می آوردند.»
4 ـ گولن می گوید: «از اوزال خواستم با کریم اف در ازبکستان تماس بگیرد.» [او که زیاد این کار را کرده بود] پاسخ داد: «تلفن می زنم ولی می ترسم تلفن را به رویم ببندد.
امروزه گولن روابط گسترده و ممتازى با بسیارى از سیاستمداران ترك دارد. وى از سال 1994 با رؤساى جمهور، نخست وزیران، رهبران احزاب سیاسى و تاجران متنفذ نیز دیدارهایى داشته و روزنامههاى تركیه بارها با وى به گفت و گو نشسته اند. در سال 1997 سلیمان دمیرل از سوى مؤسسه آموزشى گولن، جایزه دریافت كرد. گولن با اجویت نخست وزیروقت تركیه هم دیدار كرده است. وى مانعى براى دیدار با هیچ عالم دینىاى نمىبیند. گاه با خاخامهاى یهودى اسراييل دیدار مىكند و گاه با رهبر كلیساى ارتدكس و در واتیكان به دیدار پاپ رفته است. اما دامنه وعمق فعالیتهای گولن در دوره نخست وزیر کنونی ترکیه بیتشر افزایش یافته است.
بيشتر کارشناسان و تحلیلگران به تاثیر گسترده گولن و اندیشه وی بر حزب حاکم عدالت وتوسعه در ترکیه و بسیاری از اعضای کابینه دولت تاکید دارند. این تاکید تا بدانجا پیش رفته است که میگویند تعداد زیادی از طرفداران گولن در نهادهای انتظامی و نهاد هاي اجرايي ترکیه حضوردارند. برخی حتی پا را فراتر نهاده از احتمال رقابت طرفداران گولن با حزب عدالت وتوسعه درانتخابات های آتی در این کشور سخن به میان می آورند. بدیهی است اگر گولن به دنبال کسب قدرت عریان در ترکیه باشد ماهیت قدرت اقتضاء می کند که چنین رقابتی نمود عینی پیداکند. البته گولن ادعای قدرت طلبی و دخالت درسیاست را هم از جانب خود و هم از جانب اسلام رد میکند. لازم به ذکراست که مدعیانی که می گویند گولن نفوذ گسترده ای در دولت ترکیه دارد اسنادی در این خصوص ارائه نمی کنند و صرفا براساس حدث وگمان و برخی اظهارات و سابقه ارتباط رجب طیب اردوغان و برخی از اعضای حزب عدالت وتوسعه با فتح الله گولن این ادعا را مطرح می نمایند.
بررسیها نشان می دهد فتح الله گولن و جنبش او نه تنها در تركيه و همراه با دولت آ.ك.پ در جهت به دست گرفتن و شكل‌دهي دوباره سيستم حكومتي ترك با اتكا بر مباني ديني و ساماندهي زندگي اجتماعي بر اين اساس كوشش كرده و يا ادعاهاي زيادي در اين ارتباط دارد، همچنين با توجه به اقدامات، كارها و سرمايه‌گذاري‌هاي نيازمند به منبع بزرگ مالي، همچون پيوندهاي بين المللي، حدود 300 آموزشگاه، وقف و خوابگاه- پانسيون در 91 كشور، و نيز فعاليت افراد مختلفي از دانشگاهیان، ديپلمات‌ها و نيروهاي امنيتي، تحت عنوان «فتح الله‌چي» كه همگي در اين كشورها فعاليت دارند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: با توجه به اقامت فتح الله گولن درآمریکا نوع نگاه و يا احتمالا پشتيباني واشنگتن از اين جنبش چگونه مورد بررسي شما قرار ميگيرد ؟
آمریكا برای اجرای سیاست های خود در منطقه سه راهكار را به طور همزمان در دستور كار خود قرارداده است:
الف- حمایت از نظام های موجود در مقابل افراط گرایی و تروریسم از طریق كمك های مستقیم نظامی و تكنیكی علی رغم آن كه معتقد است نظام های حاكم در آسیای مركزی نظام هایی هستند كه ضرورتا باید اصلاح یا تغییر یابند
ب- انتقاد از مشی سیاسی نظام های حاكم، برقراری ارتباط و حمایت از اپوزیسیون های غرب گرا در این كشورها و محدود نگه داشتن سطح روابط اقتصادی و تجاری.
ج- حمایت از فعالیت های امنیتی، اقتصادی و سیاسی تركیه در منطقه به عنوان دولت واسطه
آمریكا در پیگیری راه كارهای یادشده برای سیاست كلان خود در منطقه تلاش دارد تا آثار منفی حمایت از دولت های آسیای مركزی را كه خود آنان را توتالیتر می نامد به تركیه منتسب كند و آثار مثبت تحكیم امنیت در منطقه را برای آمریكا داشته باشد. از نظر آمریكا ترغیب سیاست های دمكراتیك و رفتارهای قانونی در میان احزاب اسلامی میانه رو برای همزیستی بین اسلام میانه رو و حكومت های سكولار برای جلوگیری از گسترش افراط گرایی دینی در منطقه امری ضروری است و در این راستا تركیه به عنوان یك نمونه حكومت سكولار و دمكراتیك در یك كشور اسلامی می تواند نقش مهمی ایفا كند.
همكاری تركیه با كشورهای آسیای مركزی و قفقاز (منهای ارمنستان ) در وضعیت كنونی كه نخبگان اسلامی میانه رو توسط حزب توسعه و عدالت در قدرت هستند می تواند روش های مناسبی را برای چگونگی رفتار دولت های موجود با مخالفان اسلامی پیشنهاد نماید. در این سیاست همكاری اطلاعاتی و امنیتی تركیه با كشورهای آسیای مركزی با هدف محدودسازی افراط گرایی دینی می تواند هم برای تركیه و هم برای كشورهای آسیای مركزی مفید باشد.
نقش گولن در فرایند تبلیغ دین منهای سیاست با توجه به توامندیهای بسیاری که دارد و نفوذی که در حزب عدالت و توسعه دارد در راستای سیاست مورد پسند آمریکاست. درعین حال که همین روند موجب تقویت علمی و تکنولوژیکی چند صد هزار جوان ترکیه ای و مسلمان می گردد و ممانعتی هم برای تبلیغ دین و انجام فرائض دینی ایجاد نمی شود. در اين راستا پیوندهای محكم بین تركیه و آمریكا در این فضای امنیتی _ سیاسی موجب افزایش نقش تركیه در ساختارها و برنامه های امنیتی كشورهای آسیای مركزی می شود. زیرا واشنگتن در این منطقه هم به حضور تركیه در افغانستان و هم به اجرای سیاست های تركیه در جلوگیری از بنیادگرایی اسلامی در آسیای مركزی نیازمند است و تركیه نیز به این مساله آگاه است كه مشاركت این كشور در تحكیم ثبات و امنیت افغانستان و آسیای مركزی در ابعاد نظامی و تكنیكی و مشاركت در عملیات ضدتروریستی تنها زمانی میسر است كه توسط آمریكا پشتیبانی شود. البته این مساله را هم نمی توان نادیده گرفت كه همكاری تركیه با واشنگتن در موضوعات امنیت منطقه آسیای مركزی زمانی تاثیر بیشتری خواهد داشت كه از جانب مسكو نیز حمایت شود و پكن مخالف این همكاری نباشد.
با توجه به آنچه گفته شد در مورد همکاریها و روابط گولن با آمریکا و نقش این روابط در ترکیه در عین حال که همسويي های زیادی دیده می شود بعضا به موارد مباینی هم برخورد می شود. موضوع از این قرار است که آمریکا از فعالیتهای گولن حمایت جدی نموده و می نماید . چراکه می داند قرائت میانه رو گولن از اسلام و مخالفت وی با نوع حکومت دینی در ایران به نفع آمریکاست و مدل ترکیه را بعنوان الگويي برای کشورهای مسلمان و عرب بویژه پس از تحولات بهار عربی بسیار مناسب می داند. در همین راستا از حضور ترکیه در آسیای مرکزی و قفقاز حمایت نموده و آن را درجهت منافع و امنیت ملی کشورش تلقی میکند.ترکیه نیز با این چراغ سبز و در سایه تلاشهای برنامه ریزی شده گوی سبقت را در مناظق مذکور از جهات اقتصادی ، فرهنگی ،سیاسی ، امنیتی و نظامی ربوده است.
گذشته از اين مبارزه آمریكا با افراط گرایی و تروریسم در آسیای مركزی دارای دو ویژگی مشخص است. اول آن كه آمریكا با تكیه بر نیروی نظامی در صدد تحكیم امنیت در منطقه است و ویژگی دوم به برنامه سیاسی آمریكا مربوط می شود و آن تاكید بر رشد دمكراسی و اصلاحات اقتصادی به عنوان راه حل نهایی برای جلوگیری از افراط گرایی است در برنامه سیاسی آمریكا بالابردن استانداردهای زندگی از نظر اجتماعی و اقتصادی مانعی برای شكل گیری افراط گرایی محسوب می شودکه فعالیت های گولن و دولت ترکیه در راستای این اهداف امریکا محسوب می شود
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا از نظر واشنگتن جنبش فتح الله گولن و فعاليت هاي خارجي و داخلي آن مي تواند نگرانيهايي را براي امريكايي ها در بر داشته باشد؟
رخی نگرانیها از سوی آمریکا مشاهده می شود. به این صورت که برخی کارشناسان سیاسی آمریکايي معتقدند نزدیکی گولن به آمریکا تاکتیکی است و در راستای قوی تیر شدن جماعت گولن صورت می گیرد و از همین رهگذر این جماعت نفوذ گسترده ای در ساختار دولتی و بخش خصوصی ترکیه کسب نموده و محتمل است در آینده اقدامات گولن به نفع آمریکا و حزب حاکم کنونی ترکیه نباشد. در قبال چنین رویکردی شبهه ناک از سوی برخی محافل سیاسی آمریکا، برخی در ترکیه در جهت عکس اندیشه فوق وابستگی گولن به آمریکا را تا آنجا پیش می برند و معتقدند که کساني که برای گولن در مدارس جماعت گولن در کشورهای مختلف فعالیت می کنند عنصر سیا هستند.
بر اساس اسناد ویکی لیکس نگرانی های زیادی در مقامات آمریکا نسبت به جنبش فتح الله گولن وجود دارد. بر اساس این اسناد آقای جیمز جفری سفیر سابق آمریکا در آنکارا در سال ۲۰۰۹ طی یک گزارش رمزدار این چنیین می نویسد: جنبش فتح اله گولن کنترل کامل حکومت ترکیه را به دست گرفته و سیاست های ضد اسراييلی و ضد آمریکایی را دیکته می کند.
آقای جیمز جفری از تبعید گولن به پنسیلوانیا به عنوان یک پدیده سیاسی یاد کرده و می نویسد که رهبران حزب عدالت و توسعه در واقع ” عروسک خیمه شب بازی گولن ” هستند. در این سند استدلال می شود که پلیس ترکیه هم کاملا در دست جریان گولن می باشد هر چند سندی برای اثبات این ادعا نباشد ولی کسی هم آن را در ترکیه رد نمی کند. وی در ادامه به مدارس فراوان گولن در ایالات متحده و کشورهای مسلمان اشاره می کند و می نویسد که در این مدارس به شستشوی مغزی دانش آموزان پرداخته می شود. همچنین این سفیر سابق آمریکا در ترکیه ادعا می کند که ایشان به این نتیجه رسیده است که رجب طیب اردوغان و نخست وزیر و عبدالله گل ریس جمهور ترکیه و برخی از رهبران حزب عدالت و توسعه در واقع عروسک های خیمه شب بازی گولن هستند .این گزارش می افزاید که پلیس ترکیه در حدود ۲۰۰ هزار نفر نیرو دارد و جهت هرگونه حمایت از جماعت نورجی گولن آمادگی کامل دارد.
در این گزارش از گولن به عنوان خطرناکترین اسلامگرا یاد کرده و اشاره می کند که وی در ایالات متحده بیش از ۱۴۰ مدرسه شناخته شده دارد و طوری هم عمل کرده که توجه مقامات و رسانه های عمومی آمریکا را را جلب نکرده است. در نهایت در این گزارش به سرمایه ۲۵ میلیارد دلاری موجود در حساب های بین المللی گولن اشاره کرده و می افزاید که با این سرمایه به راحتی رفتار های حزب حاکم عدالت و توسعه را مدیریت میکند.
در نقطه مقابل گزارش وتحلیل فوق روزنامه ایزوستیا از جمله جراید معروف روسی چندی پیش
با انتشار گزارشی در باره فعالیت اطلاعاتی موسسات آموزشی ترکیه در روسیه و آسیای مرکزی با استناد به کتاب هرج و مرج و انقلاب‌ها ، نوشته عثمان نوری گوندش ” افسر سابق سازمان اطلاعات ترکیه، تصریح کرده است: شاهد مستقیم آن بوده است که این موسسات در کشورهای شوروی سابق با سازمان سیا همکاری می‌کنند. گوندش كه سال‌های طولانی در سازمان ملی اطلاعات ترکیه فعالیت کرده و مدتی نیز مسئولیت مشاور دولت کشورش در بخش اطلاعات و امنیت را عهده‌دار بود، اعلام کرده است که سیا از نورچیلیر که دفتر مرکز ی آن در ایالت پنسیلوانیای (محل زندگی فتح الله گولن ) آمریکا قراردارد در کشورهای شوروی سابق و به خصوص آسیای‌مرکزی، به عنوان پوشش استفاده میکند.
این افسر سابق اطلاعات ترکیه مدعی است که چند سال پیش حدود 130 تن از کارمندان سیا در لباس معلمان مدارس ترکی در قرقیزستان و ازبکستان حضور یافته و در اصل به فعالیتهای خاص خود مشغول بودند. به تاييد وی، بیشتر معلمان زبان انگلیسی این موسسات آموزشی، تابعیت آمریکا و گذرنامه‌های سیاسی در اختیار داشته و دارای مصونیت قضایی بودند.
بنظر می رسد نوعی افراط نگری در ارزیابیهای ارائه شده وجود دارد . به قول مثل معروف ایرانی نه رومی نه زنگی . به هرحال اگر گولن عالم واندیشمند مسلمان با دهها میلیون طرفدار و با هفتاد سال سن و تجربه چندین ساله انسان خودفروخته ای باشد باید به خیلی از عالمان در جهان تردید داشت. می توان با اندیشه انسانها مخالف بود یا منتقد آنها بود اما نمی توان اخلاق را زیر پا گذاشت و غیر مستند سخن گفت. اگر گولن عامل سرویس های امریکا است چرا دولت ترکیه و دولتهای سایر کشورهايي که مدارس و دانشگاههای گولن فعال است با وی و کارمندانش برخورد قانونی نمی کنند؟
مركز بين المللي مطالعات صلح: نقش گروه «فتح الله گولن» رهبر طريقت «جماعت نور» در نوع نگاه تركيه به رويدادهاي بهار عربي را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
تا حدود زیادی تبلورنقش گولن در سیاست خارجی و تحولات بهار عربی را باید دررفتارهای دولت اردوغان مشاهده کرد. از آنجا که نقطه تمایز جنبش گولن از دیگر جنبشهاى اسلامى در منطقه و جهان این است كه این جنبش به سبب ماهیت غیر سیاسىاش، با استقبال غرب روبه رو شده است و اساسا گولن بر خلاف مرحوم اربكان – كه معتقد بود امریكا به سبب آن كه صهیونیسم جهانى، مهمترین تصمیم سازان آن هستند، دشمن جهان اسلام است – و بر آن است كه امریكا و مجموعه غرب، اكنون به قدرتهاى جهانىاى تبدیل شدهاند كه چارهاى جز همكارى با آنها وجود ندارد. هم چنین وى در مقابل اربكان، كه وحدت میان كشورهاى اسلامى را ضرورى مىدانست و براى تحقق این هدف مجموعه 8 كشور اسلامى را در قالب یك نهاد گرد هم آورد، جهان عرب و ایران را حوزه حیاتى تركها نمىداند، بلكه قفقاز و جمهورىهاى آسیاى مركزى و بالكان را حوزه حیاتى تركها به حساب مىآورد، چرا كه در این كشورها، اقلیتهاى بزرگ ترك زندگى مىكنند. و اگر روزى قرار باشد كه تركیه جایگاه گذشته خود را – همانند دوره عثمانى ـ بازیابد و به یكى از مهمترین كشورهاى جهان تبدیل شود، باید در میان تركهاى دیگر كشورها نفوذ خود را بگستراند. به نظر می رسد نگاه گولن به تحولات بهار عربی بیشتر همانی باشد که اردوغان به آن عمل میکند. البته باید تاکید کنم که گولن از عمل گرایى و هوش بالایى برخوردار بوده و از اصطلاح «رهبرى تركیه» در منطقه استفاده نمىكند و خواهان استقلال یابى اقلیتهاى ترك در جمهورىهاى آسیاى مركزى نیست و حتى در مناطقى ؛ مانند چین، روسیه و یونان كه ممكن است اقلیتهاى مسلمان ترك مورد آزار دولتها قرار گیرند، اقدام به فعالیتهاى آموزشى نمىكند.
در بررسی رویکرد آنکارا در قبال بهار عربی با تضاد رفتاری دولت اردوغان مواجه می شویم. بگونه ای که با شروع بهار عربی و حمایت جانانه ی ترکیه از انقلاب های تونس و مصر و نام بردن برخی از چهره های شاخص اسلامی تونس و مصر از ترکیه به عنوان الگوی اسلام گرایی خود، موقعیت ترکیه وارد مرحله جدیدی شد. دولت ترکیه در ابتدای خیزش مردم بحرین و یمن هم اظهارات انتقادی ای علیه حکام این کشورها داشت، از جمله اردوغان خواسته بود کربلای دیگری در بحرین تکرار نشود. اما وقتی شورش ها به لیبی و پس از چند ماه به سوریه رسید، موضع ترکیه تغییر کرد. سکوت طولانی ترکیه در قبال جنایات رژیم قذافی تامل برانگیز بود، سکوتی که با تجمعات و اظهارات اعتراضی گروه ها و احزاب عدالتخواه ترکیه علیه اردوغان مواجه شد و ناشی از روابط خوب اردوغان و قذافی تفسیر شد: از گرفتن نشان حقوق بشر اسلامی از قذافی تا سرمایه گذاری های گسترده ترکیه در صنعت نفت لیبی. اما با گذشت ایام و شکست های مکرر قذافی و هم چنین دخالت ناتو و اعراب به نفع انقلابیون لیبی، ترکیه هم به صف منتقدین رژیم لیبی پیوست و از قذافی خواست تا از قدرت کناره گیری کند. هم چنین پس از آغاز شورش ها و تحرکات شبه نظامی در سوریه، دولت ترکیه که از روابط خوبی با اسد و هم چنین ایران و محور مقاومت برخوردار بود، سکوت و انتقادهای جزيي را در پیش گرفت، اما پس از مدتی با گسترده شدن نا آرامی های سوریه و حمله های رسانه ای غرب و اعراب به سوریه، به دلایل نامعلوم، به انتقادهای تند از اسد پرداخت و از او خواست از قدرت کناره گیری کند. این مواضع در حالی مطرح می شد که از طرفی نا آرامی های سوریه محدود و هم چنین آمیخته با فعالیت های نظامی بود و از طرف دیگر اسد در حال برداشتن گام های عملی برای اصلاحات سیاسی بوده و هست. ترکیه هم چنین با میزبانی اپوزیسیون سوریه من جمله اخوان و جلساتشان، متهم به بی تفاوتی یا حمایت از شبه نظامیانی است که در مناطق شمال غربی سوریه (مثل جسرالشغور) با ارتش سوریه درگیر شدند و احتمال می رود از وابستگان اخوان باشند. هم چنین ارتش ترکیه در مرزهای خود با سوریه برای پناهجویان و احتمالاً مخالفان مسلح رژیم سوریه اردوگاه هایی برپا کرده است و چندی پیش رزمایشی نیز در مرزهای سوریه ترتیب داد.
سیاست دوگانه ی ترکیه فقط در قبال سوریه نبود. چندی پیش، ترکیه میزبان ولیعهد بحرین بود و در دیدارهای او با مقامات ترک هیچ انتقاد مستقیمی به سرکوب مردم بحرین نشد، بلکه در عوض ولیعهد بحرین ضمن حمایت از انقلاب مصر و تونس تحولات بحرین را موضوعی متفاوت دانست. در این سفر توافق نامه های مهم اقتصادی و سیاسی ای هم به امضای دو طرف رسید. رویکرد متضاد و متناقض ترکیه نشان می دهد که این کشور بیشتر با آمریکا و غرب همسواست تا کشورهای مسلمان .هرچند دربرخی موارد اقدامات مردمسالارانه اردوغان در قبال حرکتهای مردمی در منطقه قابل تقدیر است اما اگر از استاندارد دوگانه برخوردار نبود و همه ملتها وکشورها را به یک بصر می نگریست بسیار معطوف به هدف بود.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا جماعت و گروه «فتح الله گولن» نقشي براي تركيه در آينده منطقه در نظر گرفته است؟
گولن نه تنها برای ترکیه نقش حساسی در منظقه ملحوظ داشته بلکه ایفای نقش از سوی ترکیه در منطقه را یک ضرورت می داند و خود با تمام امکانات در این راستا اعلام نشده پشتیبان دولت اردوغان است. برای روشن شدن بیشتر موضوع باید اضافه کنم که در همین راستا فتح الله گولن و دوستانش برای افتتاح مدارس دست به تأسیس شرکت های مختلفی زده اند و با استفاده از منابع انسانی و مالی شرکت ها، بنیادها، مؤسسات، نهادهای دولتی و خصوصی و به ویژه مراکز اقتصادی توانسته است، در کل جهان 200 مرکز آموزش علمی و تبلیغی که 170 مرکز آن در آسیای مرکزی است ـ با 1400 مَدرَس تشکیل دهد که 34 هزار محصل در آن ها مشغول به تحصیل هستند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: نقش گروه «فتح الله گولن» را در نوع نگاه تركيه به آسياي مركزي چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
یكی از وجوه خاص حضور تركیه در آسیای مركزی حضور روحانیان و فعالیت های تبلیغی تركیه در این منطقه است كه این حضور با توجه به اینكه حكومت تركیه حكومتی سكولار است در ابتدا وضعیت متناقضی را در مواضع و رفتار تركیه نشان میداد اما حكومت فعلی تركیه به رهبری حزب عدالت و توسعه این تناقضات را رفع كرده است. بنیاد خیریه فتح الله گولن یكی از تشكل های فعال در آسیای مركزی است كه در زمینه تاسیس مدارس (آموزشگاه های دینی) و مكاتب (آموزشگاه های عرفی) و مساجد فعالیت های زیادی در آسیای مركزی داشته است. این بنیاد یكی از تاثیرگذاران رشد ادبیات دینی در منطقه محسوب می شود. فعالیت های تبلیغی و دینی فتح الله گولن درحالی در آسیای مركزی جریان داشته كه در خود تركیه این نوع فعالیت ها قبل از حاکمیت حزب عدالت وتوسعه با انتقاد شدید نظامیان مواجه بوده است و اعتقاد بر آن است كه مهمترین دلیل سردی روابط تركیه با ازبكستان و دیگر كشورهای منطقه از نیمه دوم دهه ۹۰ به بعد فعالیت های دینی این بنیاد بوده است. تقریبا می توان گفت كه پایان دوره سردی روابط تركیه با ازبكستان با آغاز اعمال محدودیت برای فعالیت های بنیاد گولن همزمان بوده است. نمونه هایی از فعالیتهای مدارس به شرح زير است.
- آذربایجان: بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروي، بیش از هزار مسجد در کشور آذربایجان احداث یا احیاء گردیده است. ادعا می شود که در این خصوص بیشترین اهتمام و نفوذ از جانب جمهوری ترکیه صورت گرفته است. فتح الله گولن می گوید: «در سال 1990 که سراسر روسیه دچار بحران بود، دو نفر را به آذربایجان اعزام کردیم. در شرایطی که آن ها با خطر جدی و جانی مواجه بودند.» دانشگاه فتح الله گولن در این کشور در سال 1993 فعالیّت خود را آغاز کرد و اکنون 750 دانشجو در آن مشغول به تحصیل هستند و همه ساله حدود 7 هزار تقاضا برای ثبت نام در این دانشگاه می رسد و فقط 10% از آن ها شانس ادامه ی تحصیل در این دانشگاه دارند.
2ـ سیبری: سیبری امروز که به فدارسیون روسیه وابسته است از 13 جمهوری خود مختار ترکیب یافته است. دوستان فتح الله گولن در ده جمهوری آن به فعالیّت آموزشی و تربیتی اشتغال دارند. نئوسیبریسکی پایتخت سیبری شهری است که در آن کودکان روسی زبان ترکی را مثل زبان مادری خود تکلم می کنند. علاوه بر پانصد دانش آموز این شهر به همین اندازه بزرگسالان نیز برای یادگیری زبان ترکی به مراکز فرهنگی مراجعه می کنند. معلمان ترک در دانشگاه دولتی نئوسیبریسکی به تدریس زبان ترکی مشغولند. سال گذشته زمینه ی بازدید 300 دانش آموز روسی از ترکیه فراهم گردید و همه ی این دانش آموزان شیفته ترکیه شدند. سپس نوبت به اولیاء و دولتمردان عالی رتبه رسید که تحت تأثیر سخنان فرزندان خود به ترکیه آمدند و در بازگشت از ترکیه با آب و تاب از این کشور صحبت می کردند.
3 ـ ترکمنستان: در این کشور ظرف مدت 5 سال 20 مؤسسه ی آموزشی تأسیس شده است و از 302 فارغ التحصیل این مؤسسات آموزشی، 96% از آن ها توانستند وارد دانشگاه شوند. دانش آموزان ترکمنی مدارس فتح اللّه گولن در المپیاد جهانی زیست شناسی موفق به کسب دو مدال طلا و دو مدال نقره شده اند. در حال حاضر 3600 دانشجوی ترکمنستان در دانشگاه های ترکیه مشغول به تحصیل هستند.
4 ـ ازبکستان: تنها در سال تحصیلی 93 ـ 1992 میلادی 18 مجتمع آموزشی که دارای 51 آزمایشگاه و 412 دستگاه رایانه است با هزینه 5/11 میلیون دلار در ازبکستان احداث گردید. با گذشت 6 سال امروز مؤسسات آموزشی ترک با 3500 دانش آموز از برگزیده ترین مدارس ازبکستان محسوب می شوند و 94% از فارغ التحصیلان آن وارد دانشگاه شده اند.
5 ـ بوسنی:سه کالج ترک در بوسنی فعالیّت دارند که از سال 1995 به بعد احداث شده اند. به عنوان نمونه فقط مساحت اعیانی مدرسه ی سارایوو 50000 متر مربع است. یک قرن پس از آن که عثمانی از خاک بوسنی ـ هرزگوین عقب کشید، سرود ملی ترکان مجدّدا در این سرزمین زیبا خوانده می شود.
6 ـ افغانستان: در این کشور چهار کالج فتح الله گولن علی رغم جنگ مشغول انجام فعالیّت هستند.
7 ـ دانشگاه ها و مدارس دیگر: دانشگاه بین المللی قزاقستان در سال 1996 طی مراسم با شکوهی از سوی سلیمان دمیرل و نور سلطان نظربایف در قزاقستان افتتاح شد. در این دانشگاه 420 دانشجو در رشته های علوم اداری، اقتصادی، تربیتی و مهندسی تحصیل می کنند. دانشگاه الاداغ در قرقیزستان، مدرسه عالی راه و ساختمان در مغولستان، کالج و مدرسه بین المللی پاک ـ ترک در پاکستان، انسیتوی اسلامی در بلغارستان، انسیتو در داغستان، دانشکده علوم اقتصادی و اداری و دانشکده شرقیات و کالج مریدین لندن از دیگر دانشگاه ها و مدارس فتح الله گولن می باشند.
به هرحال جنبش گولن یا جماعت نور با سرمایه 25 میلیارددلاری و صدها شرکت تجاری وکارخانه وهزاران مدرسه ودانشگاه وچند میلیون دانش آموز ودانشجو ،صدها معلو و استاد دانشگاه ،هزاران بنیاد خیریه و…و قریب 4 میلیون کادر در قریب یکصد کشور با اولویت ترکیه ،کشورهای مسلمان ترک ، کشورهای مسلمان غیر ترک و کشورهای غیر مسلمان ضمن کسب خرسندی خداوند باید تکیه گاه دولت ترکیه که درپی افزایش نقش منطقه ای وجهانی خود است ،باشد که ظرف دهه گذشته از حمایتهای این دولت نیز برخوردار بوده است.
