تعاملات اقتصادی ایران و تاجیکستان نگاهی به تلاش های صورت گرفته در جهت توسعه همکاری ها بیشتر

سیما رفسنجانی نژاد

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رویداد:

در طول سالهای اخير سياست خارجی ایران با تحولاتی مواجه بوده که از اين جمله توجه بيشتر به موضوع منطقه گرایی و گسترش بیشتر همکاری با کشورهای همسایه می باشد. یکی از این مناطق که ایران تمایل زیادی برای گسترش روابط خود با آنجا دارد حوزه آسیای مرکزی است. در بين کشورهاي اين منطقه، تاجيکستان به دليل قرابت های زبانی، فرهنگی و نژادی برای ایران از اهميت بيشتری برخوردار است. در خلال اين سال ها، ايران علاوه بر مسائل فرهنگی، به برقراری روابط اقتصادی با این کشور نيز متمایل بوده و در صدد برآمده تا انجام پروژه های عمرانی و عملياتی را نيز در اين کشور بر عهده بگيرد[1]. در این مقاله تلاش داریم تا به بررسی روابط اقتصادی مابین این دو کشور بپردازیم.

تحلیل رویداد:

در اوایل ماه مارس وزیر امور خارجه ایران، از دوشنبه دیدار کرد. کارشناسان نتایج این سفررا مثبت ارزیابی و به موفقیت دیپلماسی ایرانی اشاره می کنند. پس از آن نیز رییس جمهور ایران در جشن هایی که به مناسبت عید نوروز در تاجیکستان برگزار شد شرکت و مذاکراتی را با همتای تاجیک خود برگزار نمود. ایران قصد دارد پروژه های بیشتری در تاجیکستان با مشارکت سرمایه گذاران ایرانی انجام دهد. در سالهای اخیر تهران همواره تمایل داشته بزرگترین سرمایه گذار خارجی در اقتصاد تاجیکستان باشد. عبدالغنی محمد عظیموف، رئیس انجمن سیاست شناسان تاجیکستان می­گوید که ایرانی ها قصد دارند در دهه آینده حدود دو میلیارد دلار در پروژه­های تاجیکستان سرمایه­گذاری کنند. او همچنین اشاره دارد که «از لحاظ سرمایه گذاری در تاجیکستان درحال حاضر ایران پایین­تر از چین است. اگر در گذشته چینی ها به طور فعال در زمینه ساخت جاده های تاجیکستان کار می کردند، در حال حاضر آنها در زمینه عمران، ارتباطات و بازرگانی کار می کنند. روسیه هم با پروژه ساخت نیروگاه برق آبی “سنگ توده-1” در مقام دوم قرار دارد». ایران همچنین تمایل دارد بزرگترین بازیگر انرژی در این منطقه باشد. ساخت دو نیروگاه  برق آبی نورآباد در رودخانه خنگو یکی از برنامه های آینده ایرانیان می باشند. قدرت هر سه نیروگاه برق آبی جدید باید حداقل 870 مگاوات باشد. اگر به این تعداد قدرت نیروگاه برق آبی “سانتودینسکایا” اضافه شود بازیگری اصلی تامین انرژی در تاجیکستان و در برخی از کشورهای همسایه می تواند در دست ایران باشد.

حوزه اقتصادی یکی از مهمترین جلوه‌های همکاری بین دو کشور که مورد استقبال زیاد مقامات تاجیک است و بر تداوم و گسترش آن تاکید دارند چرا که از این امر به عنوان عاملی برای کاهش وابستگی به انرژی وارداتی و دستیابی به استقلال و رشد اقتصادی بهره می گیرند. همکاری‌های اقتصادی دو کشور در چند سال اخیر روند صعودی قابل توجهی به خود گرفته است. در این بین باید گفت که هرچند تاجیکستان کشوری فقیر در آسیای مركزي است، اما پتانسیل های گسترده ای (مانند پتانسیل های آبی) برای رشد اقتصادی دارد. در این بین ایران کوشیده تا حضور اقتصادی و سرمایه‌گذاری خود را در این کشور افزایش دهد و سهم عمده‌ای در رشد اقتصاد تاجیکستان داشته باشد. درحال حاضر حدود 150 شرکت بزرگ و کوچک با سرمایه ایرانی در مناطق مختلف تاجیکستان فعالیت می­کنند. بر اساس آمارهای رسمی در سال گذشته میلادی میزان مبادلات تجاری دوکشور ‪ 25درصد افزایش داشته است. اگر نگاهی به اهمیت بهره برداری اخیر از نیروگاه سنگ توده 2 در سفر سال گذشته رئیس جمهور ایران به تاجیکستان داشته باشیم باید گفت این امر تا جایی برای راهبرد انرژی تاجیکستان مهم و استراتژیک بوده است که رییس جمهوری تاجیکستان بهره برداری از نیروگاه برق آبی سنگ توده 2 در آستانه بیستمین سالگرد استقلال این کشور را بزرگترین هدیه دولت و ملت ایران به ملت تاجیک دانسته است.

اکنون نیز جدا از توافقات سال گذشته میلادی بین دو کشور و انعقاد حدود بیست سند مهم همکاری بین ایران و تاجیکستان در زمینه‌های مختلف در سفر اخیر رئیس جمهور ایران شاهد یادداشت تفاهم همکاری بازسازی و تکمیل تونل استقلال تاجیکستان، همکاری وزارتخانه‌های صنایع، انرژی و نیرو تاجیکستان و ایران، امضای سند احداث نیروگاه برق آبی عینی به قدرت 130، مذاکرات درباره احداث خط فشار قوی انتقال برق از تاجیکستان، افغانستان به ایران، اعلام آمادگی ایران برای حضور فعال در تحقق برنامه استراتژیک ساخت نیروگاه‌های جدید برق آبی در قلمرو تاجیکستان، بررسی‌های کارشناسانه در خصوص انتقال آب و برق از تاجیکستان به ایران و انتقال انرژی از ایران به تاجیکستان و..بوده ایم که در واقع در جای خود حکایت از میل به همکاری‌های فزاینده بین دو بویژه در حوزه اقتصادی دارد[2].

اوضاع اقتصادي تاجیکستان:

تاجيكستان در ميان 15جمهوري سابق شوروي كمترين درآمد سرانه را دارد. پنبه مهمترين محصول تاجيكستان است. منابع معدني متنوع، ولي از نظر كميت محدود شامل: نقره، طلا، اورانيوم و تنگستن مي باشد. از نظر صنايع مي توان به كارخانه آلومينيوم، تاسيسات نيروگاه آبي و كارخانه هاي كوچك كه اغلب در زمينه صنايع سبك و فرآورده هاي غذايي فعاليت دارند، اشاره نمود. اقتصاد تاجيكستان بشدت طي 5 سال جنگ داخلي(1997-1992) و از دست دادن کمکهای مسكو پس از استقلال و بازارهاي توليدات خود ضعيف شده بود و بیشتر مردم تاجيكستان را به زير خط فقر كشاند. اين كشور برخی نيازهاي اساسي خود را از طريق كمكهاي بشر دوستانه بين المللي تامين مي­كند. بیکاری گسترده و نبود سیاستهای اشتغال زایی باعث شده در سالهای اخیر حجم عظیمی از نیروی کار کشور (حدود 30%) به کشورهای دیگر به ویژه روسیه و قزاقستان مهاجرت کنند که مهمترین منبع تامین ارز کشور با بیش از 5/2 میلیارد دلار در سال محسوب می شود.

روابط سیاسي جمهوری اسلامی ایران با جمهوری تاجیکستان:

کشورهای آسیای مرکزی در اولویت نخست برنامه ها و اهداف سیاست خارجی ایران قرار دارد. علاوه بر این برقراری رابطه منسجم و نزدیک با کشورهای منطقه آسیای مرکزی به تحکیم امنیت ملی و توسعه اقتصادی ایران نیز مساعدت های فراوانی می­کرد و از این رو کشورهای منطقه پس از استقلال در اولویت سیاست خارجی ایران قرار می­گرفتند.

در پی استقلال جمهوری تاجیکستان در 18 شهریور 1370، جمهوری اسلامی ایران اولین کشوری بود که استقلال تاجیکستان را به رسمیت شناخت و سفارت خود را در شهر دوشنبه افتتاح نمود[3].  به طور كلي روابط دو كشور را مي توان به چهار دوره تقسيم كرد: دوره اول، مقارن با اوايل استقلال در سال 1991 كه تاجیکها در آشنایی با دنیای خارج سرشار از شوق و احساس نسبت به ایران و ایرانی بودند. در اين دوره آمد و رفت ها و ارتباطات گسترده مردمي بين دو كشور بويژه در زمينه هاي فرهنگي چشمگیر بود. دوره دوم، دوران جنگهاي داخلي (1997- 1992) قلمداد مي شود كه تلاش کشورمان بر پايان بخشيدن به درگيري ها و مهار بحران متمركز بود. دوره سوم (2000- 1997)، دوره برقراري آشتي ملي و تثبیت صلح در تاجيكستان بود كه نقش ايران در اين مرحله مهم بود. دوره چهارم ( از 2000 تا كنون)، دوره شروع جدی و شکوفایی روابط اقتصادی می باشد كه با اجراي پروژه هاي اساسي مانند حفر و احداث تونل استقلال و آغاز عمليات ساخت سد و نیروگاه سنگ توده 2 و فعاليت شركتها، تجار و سرمايه­گذاران ايراني در تاجيكستان همراه بوده است. در این راستا مساعدت های جمهوری اسلامی ایران در ابعاد مختلف به تقویت روابط و توسعه مناسبات در تمامي عرصه ها منجر شده است. روابط سیاسی دو کشور در سالهای اخیر به ثبات رسیده و از کمترین فراز و نشیب برخوردار بوده است. مقامات ایران و تاجیکستان علاوه بر دیدار از پایتخت های دو کشور، در حاشیه اجلاس های بین المللی نیز اغلب به رایزنی و تبادل نظر پرداخته تا مناسبات دوستانه تداوم داشته باشد. حمایت قاطع دو کشور از نظرات و دیدگاههای یکدیگر در مجامع بین المللی مبین عمق روابط دو کشور است.

روابط اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با جمهوری تاجیکستان:

طی چند سال اخير حجم تجارت بين دو كشور افزایش نسبتا قابل ملاحظه ای يافته است، به نحوي كه از 40 ميليون دلار در سال 1380 به 320 ميليون دلار در پايان سال 1388 بالغ گردید. نگاهی به حجم مبادلات اقتصادی میان ایران و تاجیكستان نشان می دهد كه این دو كشور در سه سال اخیر و در دولت دهم 733 میلیون دلار تبادل كالا داشته­اند كه این رقم نسبت به دوره های قبل افزایش چشمگیری داشته است و در سال های اخیر علاوه بركالاهای ضروری، خدمات علمی و تخصصی مهندسی در راستای دایركردن نیروگاه برق و… ازسوی متخصصان ایرانی به این كشور ارائه شده و ایرانیان نقش اساسی در این زمینه داشته اند[4]. از جمله مهمترین پروژه هایی که ایران در تاجیکستان انجام داده است می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.

الف- تونل استقلال (انزاب)

پروژه حفر و احداث تونل استقلال (انزاب) به طول 7/4 کیلومتر در 75 کیلومتری شمال شهر دوشنبه، توسط شرکت سابیر بین الملل در ژانویه 2004 شروع و در تاريخ 17/12/1384 دو دهانه شمال و جنوب آن به يكديگر متصل شده و با حضور رؤساي جمهور دو كشور ايران و تاجيكستان در تاريخ 4/5/1385 بصورت رسمي افتتاح گرديد. این تونل ارتباط جاده ای شمال و جنوب تاجیکستان را بویژه در ماه های سرد سال میسر می سازد. شایان ذکر است هر چند که اتمام آن در مراحل پایانی است و هنوز تکمیل نگردیده است، لیکن در حال حاضر امكان تردد از اين تونل فراهم شده است. اجراي اين پروژه دارای اهميت فراواني برای این کشور است و به عنوان نمادی از همكاري های دو كشور از آن ياد مي شود. ارزش این پروژه 39 میلیون دلار است كه 8/7 ميليون دلار آن را دولت تاجيكستان تامين نموده و 10 ميليون دلار در قالب كمك توسعه اي جمهوري اسلامي ايران و حدود 2/21 ميليون دلار نيز اعتبار از جانب جمهوری اسلامی ایران مي باشد. کارهای تکمیلی تونل  نظیر نصب سیستم روشنایی، سیستم تهویه و اطفاء حریق به دلیل اتمام بودجه هنوز به پایان نرسیده است. بدین منظور جمهوری اسلامی ایران یک میلیون دلار در قالب کمک توسعه ای و پنج میلیون دلار وام در اختیار دولت تاجیکستان قرار داده است.

ب- نیروگاه سنگ توده 2:

قرارداد اجراي پروژه احداث نيروگاه آبي برقي سنگ توده 2، به ارزش256 ميليون دلار بين دو كشور در جريان سفر رئيس جمهور تاجيكستان به ايران (دی ماه 1384) به امضا رسيد، كه به موجب آن 180 ميليون دلار آن را دولت ايران به صورت اعتبار 10 ساله در اختيار تاجيكستان قرار داده و 40 ميليون دلار نيز از سوي این کشور و الباقی توسط شرکت سنگاب، مجری این پروژه تامین می شود. مراسم آغاز احداث اين پروژه در تاريخ 1/12/84 با حضور وزرای نيروی ايران و افغانستان و رئيس جمهور تاجیکستان برگزار شد كه بازتاب وسيعي در محافل خبري و مردمي داشت. اجراي اين پروژه از اهميت شاياني براي اين كشور برخوردار است، به نحوي كه اين كشور خواهد توانست علاوه بر تامين برق خود، همه ساله ميزان فراوانی نیروی برق به كشورهاي ديگر بویژه افغانستان، صادر نمايد. به همين دليل و بر اساس پيشنهاد طرف ايراني و همزمان با سفر وزير نيرو كشورمان برنامه سفر وزير انرژي افغانستان به تاجيكستان نيز برنامه ريزي شد و يك يادداشت تفاهم سه جانبه به منظور انتقال برق از مسير افغانستان به ايران تنظيم و به امضاء وزرای نيرو سه كشور رسيد. اين پروژه توسط شركت سنگاب و با نظارت و طراحي شركت مهاب قدس و به مدت 5 سال اجرا مي شود. در مجموع بنا بر اظهار دست اندرکاران پروژه این کار تاکنون (تیرماه 90) دارای حدود 90% پیشرفت بوده است. پیشرفت این پروژه حدود 6 درصد از برنامه زمان بندی شده جلوتر می باشد.

ج- احداث بیمارستان بوعلی سینا در شهر دوشنبه:

با توجه به نوع تغذیه و شرایط آب شرب مردم، وجود بیماریهای قلب و عروق و امراض کلیوی از بیماریهای شایع در این کشور محسوب می شود. به همین دلیل به همت بخش خصوصی جمهوری اسلامی ایران بیمارستان بوعلی سینا در شهر دوشنبه با سرمایه گذاری به مبلغ 12 میلیون دلار احداث و در شهریور ماه 1387 به بهره برداری رسید.

بجز سه پروژه بزرگ فوق، شرکتهای ایرانی بسیاری در بخشهای مختلف اقتصادی تاجیکستان مشغول به کار   می باشند. کارخانه مشترک تولید تراکتور، روغن خوراکی، مواد غذایی، مواد لبنی، البسه نظامی، مواد شیمیایی و شوینده، رنگ سازی، ساختمان سازی، خدمات شهری و خدمات پزشکی و نیز احداث نیروگاههای برق- آبی کوچک و پروژه های راه سازی از مهمترین این موارد محسوب می شود[5].

دورنمای رخداد:

به طور کلی علی رغم اینکه می­توان سیاست ایران در منطقه آسیای مرکزی و تاجیکستان را یک سیاست بسیار متعادل ارزیابی کرد با این حال نباید از یاد برد که سیاستهای اعلامی و اعمالی همواره با یکدیگر متفاوت می­باشند. به نحوی که به اعتقاد برخی از کارشناسان در حال حاضر باید قبول کرد که در سیاست ایران در این منطقه هیچ نوع اولویت کاملا تعریف شده ای وجود ندارد. با اینکه در سال‌هاي اخير ایران تلاش‌هاي خود را براي رقابت با ساير كشورها از جمله چين، تركيه، كشورهاي غربي و همچنين روسيه جزم كرده و اقدامات عملي مختلفي را نيز در اين زمينه در دستور قرارداده است اما جا برای کارهای بیشتر وجود دارد.