دکتر زهرا دربندسری
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
مقدمه
آسیای مرکزی، به عنوان پلی استراتژیک بین اروپا، خاورمیانه و شرق آسیا، در سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا جایگاه ویژهای یافته است. با پنج کشور قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان، این منطقه غنی از منابع طبیعی، مسیرهای انرژی و پتانسیل ژئوپلیتیکی است. از زمان خروج آمریکا از افغانستان در ۲۰۲۱، واشنگتن رویکرد خود را از تمرکز نظامی به دیپلماسی اقتصادی و چندجانبهگرایی تغییر داده است. مکانیسم C5+1، که در ۲۰۱۵ راهاندازی شد، نماد این تغییر است و در اجلاسهای ۲۰۲۳ (نیویورک) و ۲۰۲۵ (واشنگتن، ۶ نوامبر) به اوج رسید.
آسیای مرکزی، شامل پنج جمهوری قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان، در سال ۲۰۲۵ به عنوان یک منطقه استراتژیک کلیدی در سیاست خارجی آمریکا ظاهر شده است. این منطقه با منابع غنی معدنی، موقعیت ژئوپلیتیکی میان روسیه، چین و خاورمیانه، و پتانسیل اقتصادی بالا، برای واشنگتن فرصتی برای مقابله با نفوذ رقبای بزرگ فراهم میکند. با بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید، سیاست آمریکا در این منطقه بر رویکرد “معاملاتی” (transactional diplomacy) تمرکز یافته که هدف آن افزایش نفوذ اقتصادی بدون تعهدات نظامی عمیق است.
این سیاست در چارچوب مکانیسم C5+1 (پنج کشور آسیای مرکزی به علاوه آمریکا) پیگیری میشود، که در نوامبر ۲۰۲۵ با برگزاری اجلاس تاریخی در واشنگتن به اوج رسید.
با این حال، استراتژی امنیت ملی جدید ترامپ، که بر نیمکره غربی اولویت میدهد، آسیای مرکزی را از اولویتهای اصلی خارج کرده و بر همکاریهای موردی تأکید دارد.
اجلاس C5+1: نقطه عطف دیپلماتیکاجلاس C5+1 در ۶ نوامبر ۲۰۲۵، دهمین نشست این مکانیسم از زمان تأسیس آن در ۲۰۱۵، با میزبانی ترامپ از رهبران پنج کشور آسیای مرکزی در کاخ سفید برگزار شد. این رویداد، که به عنوان “بالاترین سطح تعامل” توصیف شده، بر همکاریهای اقتصادی و امنیتی تمرکز داشت و بیانیه مشترکی برای تقویت تجارت و دسترسی به مواد خام حیاتی امضا شد.
ترامپ در سخنرانی افتتاحیه تأکید کرد که آسیای مرکزی “به ناحق حاشیهای” در سیاست آمریکا بوده و اکنون زمان “معاملات بزرگ” فرا رسیده است. این اجلاس ادامهدهنده بیانیه ۲۰۲۳ بود، اما با تمرکز بیشتر بر اقتصاد توافقهایی برای افزایش تجارت دوجانبه، که در حال حاضر توسط قوانین قدیمی مانند قانون ۱۹۷۴ محدود شده، امضا شد.
با این حال، اجلاس رویکرد C5+1 فاقد تعهدات جدید در زمینه حقوق بشر یا امنیت منطقهای بود، که نشاندهنده تغییر اولویتها از دوران بایدن است.
تمرکز بر اقتصاد و منابع طبیعییکی از محورهای اصلی سیاست آمریکا در ۲۰۲۵، دسترسی به منابع معدنی آسیای مرکزی است. این منطقه دارای ذخایر عظیم اورانیوم، لیتیوم و عناصر نادر خاکی است که برای فناوریهای سبز و دفاع ضروری هستند.
تجارت آمریکا با آسیای مرکزی در ۲۰۲۵ حدود ۱۰ میلیارد دلار است، اما پتانسیل رشد با حذف موانع قانونی وجود دارد.
اجلاس C5+1 توافقهایی برای مسیرهای ترانزیتی جدید امضا کرد تا تحریمهای روسیه را دور بزند و تجارت غربی را تسهیل کند.
این رویکرد بخشی از استراتژی بزرگتر برای “بزرگتر کردن آسیای مرکزی” (Greater Central Asia) است که بر اتصال به جنوب آسیا و اروپا تمرکز دارد.
رقابت ژئوپلیتیکی با چین و روسیهسیاست آمریکا در آسیای مرکزی در ۲۰۲۵ عمدتاً واکنشی به نفوذ چین و روسیه است. چین با ابتکار “کمربند و جاده” (BRI) بیش از ۴۰ میلیارد دلار در منطقه سرمایهگذاری کرده،.
روسیه در اکتبر ۲۰۲۵ اجلاس جداگانهای در تاجیکستان برگزار کرد، اما تحریمهای غربی مسیرهای ترانزیتی را مختل کرده
استراتژی جدید امنیت ملی ترامپ، آسیای مرکزی را “غایب” میداند و بر فشار بر روسیه از طریق متحدان تمرکز دارد.
بدون سرمایهگذاری مداوم، آمریکا ممکن است به حاشیه رانده شود.
فرصتهای همکاری:
در ۲۰۲۵، منافع اصلی مانند ثبات منطقهای، دسترسی به منابع حیاتی و کاهش وابستگی به رقبا تمرکز شد. این زمینه، رویکرد فعلی را به عنوان “بازگشت استراتژیک” توصیف کرد که از دیپلماسی به معاملات اقتصادی شیفت کرده است.
چندجانبهگرایی از طریق C5+1 و دیپلماسی اقتصادیرویکرد آمریکا به آسیای مرکزی بر پایه مکانیسم C5+1 استوار است، که تعامل جمعی با پنج کشور را تسهیل میکند. اجلاس واشنگتن در نوامبر ۲۰۲۵، با حضور رهبران منطقه و ترامپ)، بر تجارت، مواد معدنی حیاتی و اتصال حملونقل تأکید کرد.
- دیپلماسی اقتصادی: تمرکز بر جذب سرمایهگذاری در معدنکاری و اکتشاف، با توافقهای کلیدی با قزاقستان و ازبکستان برای دسترسی به عناصر نادر خاکی (مانند لیتیوم و کبالت) برای زنجیره تأمین سبز آمریکا.
- امنیت و ثبات: حمایت از معماری صلح منطقهای، مبارزه با افراطگرایی و مدیریت مرزهای افغانستان، بدون بازگشت به حضور نظامی.
- چندجانبهگرایی: همکاری با سازمانهایی مانند سازمان ملل و بانک جهانی برای پروژههای زیرساختی، در مقابل ابتکار کمربند و جاده چین.
- منابع معدنی و انرژی: منطقه دارای ذخایر غنی عناصر نادر است که برای فناوریهای نوین حیاتیاند. اجلاس C5+1 ۲۰۲۵ توافقهایی برای سرمایهگذاری آمریکایی در معدنکاری قزاقستان (بزرگترین تولیدکننده اورانیوم) و ازبکستان امضا کرد، با هدف کاهش وابستگی به چین (که ۸۰% پردازش جهانی را کنترل میکند).
- اتصال اقتصادی: پروژههای خطوط لوله مانند TAPI (ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند) و مسیرهای حملونقل از طریق دریای خزر، تجارت را تسهیل میکند. آمریکا از طریق Prosper Africa و DFC (شرکت مالی توسعه بینالمللی) بیش از ۱ میلیارد دلار سرمایهگذاری کرده است.
- امنیت و ضدتروریسم: همکاری در آموزش نیروهای محلی و نظارت بر مرزهای افغانستان، ثبات را تقویت میکند. فرصتهای فرهنگی مانند تبادل دانشجویان و گردشگری نیز وجود دارد.
- این فرصتها، با رشد اقتصادی منطقه (۵-۶% سالانه)، پتانسیل تجارت دوجانبه را به ۵۰ میلیارد دلار تا ۲۰۳۰ میرساند.
- چالشهای سیاست آمریکا شامل موانع قانونی، رقابت شدید و مسائل داخلی منطقه (مانند حقوق بشر) است. اجلاس C5+1 ” اجرای توافقها نیازمند بودجه و تعهد بلندمدت است. پیشنهاد “چهارگانه آسیای مرکزی” (با ترکیه، آذربایجان و گرجستان) میتواند نفوذ آمریکا را تقویت کند.
چالشها و چشمانداز آینده
رقابت با چین و روسیه: ابتکار کمربند و جاده چین (با سرمایهگذاری ۴۰ میلیارد دلاری) و اتحادیه اقتصادی اوراسیا روسیه، نفوذ واشنگتن را محدود کرده است. اجلاس C5+1 ۲۰۲۵ با بیانیههای کلی به پایان رسید، بدون تعهدات مالی بزرگ.
موانع تجاری و تحریمی: سیاستهای ترامپ مانند تعرفهها بر واردات، دسترسی به بازارهای آمریکایی را سخت میکند. کشورهای مرکزی، سیاست خارجی متعادل را ترجیح میدهند و از تعهد به بلوکها اجتناب میکنند.
مسائل داخلی منطقه: فساد، نابرابری و تنشهای قومی (مانند در قرقیزستان) ثبات را تهدید میکند. علاوه بر این، نگرانیهای حقوق بشر (مانند در تاجیکستان) روابط را پیچیده میسازد.
این چالشها، پتانسیل C5+1 را محدود کرده و آمریکا را به سمت رویکردهای موردی سوق داده است.با این حال، اگر چین و روسیه همکاریهای خود را تقویت کنند، واشنگتن ممکن است به سمت شراکتهای دوجانبه شیفت کند.
فرصتهای معدنی و انرژی، پتانسیل همکاری را بالا میبرد، اما چالشهای ژئوپلیتیکی نیازمند استراتژی متعادل است. چشمانداز آینده، با تمرکز ترامپ بر معاملات، میتواند به ثبات و رشد متقابل منجر شود و آسیای مرکزی را به عنوان پلی برای منافع آمریکایی تثبیت کند. این روابط نه تنها منافع اقتصادی را پیش میبرد، بلکه به تعادل جهانی کمک میکند.
آمریکا با تمرکز بر مواد خام، سعی در کاهش وابستگی منطقه به پکن دارد، اما بدون “همزیستی” با چین، پیشرفت دشوار است. در مقابل روسیه، جنگ اوکراین نفوذ مسکو را کاهش داده و فرصتهایی برای آمریکا ایجاد کرده است.
در آینده، سیاست ترامپ ممکن است بر معاملات دوجانبه تمرکز کند، اما تغییرات احتمالی در روابط با روسیه و چین (مانند تنشهای تجاری) تأثیرگذار خواهد بود.
سال ۲۰۲۵ نقطه عطفی برای سیاست آمریکا در آسیای مرکزی بود، با اجلاس C5+1 به عنوان نماد تلاش برای بازپسگیری نفوذ از رقبا. این رویکرد اقتصادیمحور، فرصتهای واقعی ایجاد میکند، اما بدون استراتژی جامع، ممکن است موقتی بماند. واشنگتن احتمالا بر تنوعبخشی به شرکا و حمایت از توسعه پایدار تمرکز کند تا آسیای مرکزی را به متحد استراتژیک تبدیل سازد.
اجلاسهای آتی C5+1 میتواند به توافقهای معدنی منجر شود، اما موفقیت به غلبه بر موانع تجاری بستگی دارد. با تشدید تنشهای جهانی (مانند جنگ اوکراین)، منطقه به عنوان “منطقه فرصت” ظاهر میشود.
منابع
1. Strategy on United States Interests in Central Asia. (2025). U.S. Department of State. [لینک](https://www.state.gov/wp-content/uploads/2025/09/Strategy-on-United-States-Interests-in-Central-Asia-Accessible-9.26.2025.pdf)
2. A Region of Opportunity? US Policy and the Future of Central Asia. (2025). The Diplomat. [لینک](https://thediplomat.com/2025/07/a-region-of-opportunity-us-policy-and-the-future-of-central-asia/)
3. The Promise and Limits of Increased U.S. Engagement in Central Asia. (2025). Stratfor. [لینک](https://worldview.stratfor.com/article/promise-and-limits-increased-us-engagement-central-asia)
4. US–Central Asia summit: raw materials and declarations. (2025). OSW. [لینک](https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/analyses/2025-11-17/us-central-asia-summit-raw-materials-and-declarations)
5. C5+1 at a Crossroads: Charting the Next Decade of US-Central Asia Engagement. (2025). The Diplomat. [لینک](https://thediplomat.com/2025/11/c51-at-a-crossroads-charting-the-next-decade-of-us-central-asia-engagement/)
6. Second Term, New Directions: Trump’s Approach to Central Asia. (2025). The Geopolitics. [لینک](https://thegeopolitics.com/second-term-new-directions-trumps-approach-to-central-asia/)
7. Joint Statement of Intent on Economic Cooperation. (2025). U.S. Department of State. [لینک](https://www.state.gov/releases/office-of-the-spokesperson/2025/11/joint-statement-of-intent-on-economic-cooperation)