همکاری‌های انرژی چین و روسیه: رویکردها، شرایط و پیامدها

دکتر معصومه محمدی

پژوهشگر ارشد روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

همکاری‌های انرژی میان چین و روسیه در دهه‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین محورهای روابط دوجانبه و معادلات ژئوپلیتیک اوراسیا بدل شده است. دو عامل اساسی در این روند نقش تعیین‌کننده داشته‌است. نخست، تحریم‌های غرب علیه روسیه پس از بحران اوکراین در ۲۰۲۲ که باعث تغییر مسیر صادرات انرژی مسکو شده است و دوم، نیاز روزافزون چین به امنیت انرژی در شرایطی که این کشور به بزرگ‌ترین واردکننده نفت خام و یکی از بزرگ‌ترین خریداران گاز طبیعی جهان تبدیل شده است. این تحولات همکاری‌ها را از سطحی تاکتیکی و محدود به سطحی راهبردی و ساختاری منتقل کرده ‌است. پرسش محوری این یادداشت آن است که: چه شرایط و رویکردهایی همکاری‌های انرژی چین و روسیه را تعریف می‌کنند، این همکاری‌ها از چه سازوکارهایی پیروی می‌کنند، و پیامدهای اقتصادی و ژئوپلیتیک آن‌ها چیست؟

برای بررسی موضوع، سه رویکرد مکمل در نظر گرفته شده است.

1. امنیت انرژی: چین برای تنوع‌بخشی به منابع وارداتی و کاهش وابستگی به مسیرهای پرریسک خاورمیانه به روسیه روی آورده است؛ روسیه نیز برای جبران بازار ازدست‌رفته اروپا به شرق متمایل شده است.

2. دیپلماسی مبتنی بر منابع: انرژی ابزاری برای شکل‌دهی به اتحادهای راهبردی است. روسیه با صادرات منابع خود نه‌تنها درآمد کسب می‌کند بلکه روابط سیاسی با چین را تحکیم می‌بخشد.

3. سازوکارهای قراردادپذیری و مالی: شکل قراردادها، نحوه قیمت‌گذاری (با دلار یا یوآن)، استفاده از ابزارهای مالی نوین مانند اوراق «پاندا»، و طراحی مسیرهای حمل‌ونقل (خطوط لوله و مسیر دریای شمال) تعیین‌کننده پایداری و کیفیت همکاری‌ها است.

بستر تاریخی روابط روسیه و چین

در سال ۲۰۲۴، چین ۱۰۸.۵ میلیون تن نفت خام از روسیه وارد کرده است؛ معادل حدود ۲.۱۷ میلیون بشکه در روز. این رقم رکوردی تازه بود و روسیه را به بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت چین بدل کرده است. برای مقایسه، کل واردات نفت خام چین در همین سال حدود ۱۱.۱ میلیون بشکه در روز بوده است که نشان می‌دهد تقریباً یک پنجم آن از روسیه تأمین شده است. افزایش این سهم به دلیل تخفیف‌های قیمتی و جابه‌جایی محموله‌های روسیه به بازارهای آسیایی پس از محدودیت‌های اروپا رخ داده است.

خط لوله «قدرت سیبری ۱» (Power of Siberia) از ۲۰۱۹ فعال شد و در سال ۲۰۲۴ به ظرفیت کامل خود رسید. در این سال حدود ۳۰ میلیارد مترمکعب گاز از طریق این خط به چین صادر شده است. مجموع صادرات گاز روسیه به چین در ۲۰۲۴، با احتساب مسیرهای دیگر و LNG، نزدیک به ۴۰ میلیارد مترمکعب بوده است.

چین در ۲۰۲۴ حدود ۷۹ میلیون تن LNG معادل ۱۰۷ میلیارد مترمکعب وارد کرد و به بزرگ‌ترین خریدار جهانی LNG بدل شد. واردات گاز خط لوله‌ای چین نیز در همین سال حدود ۷۱ میلیارد مترمکعب بوده است. از این رقم، سهم روسیه در LNG حدود ۴ تا ۵ میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود. در ۲۰۲۵ نیز محموله‌هایی از پروژه Arctic LNG-2 روسیه وارد بنادر چین شدند، هرکدام در حدود ۱۵۰ تا ۱۷۴ هزار مترمکعب LNG می باشد¹.

پروژه‌های در حال توسعه

پروژه «قدرت سیبری ۲» با ظرفیت بالقوه ۵۰ میلیارد مترمکعب در سال، اگر عملیاتی شود، می‌تواند سهم روسیه در سبد انرژی چین را به‌طور چشمگیر افزایش دهد. در سپتامبر ۲۰۲۵ یادداشت تفاهمی برای پیشبرد این پروژه امضا شد، اما جزئیات مالی و قیمتی همچنان محل مذاکره است².

سهم چین در درآمد روسیه؛ در برخی ماه‌های ۲۰۲۴–۲۰۲۵، چین حدود ۳۷ تا ۳۸ درصد از کل درآمد صادرات سوخت‌های فسیلی روسیه را تشکیل داده است. این نشان‌دهنده موقعیت غالب چین به‌عنوان مشتری اصلی و حیاتی برای مسکو است³.

سازوکارهای مالی؛ با فشار تحریم‌ها، روسیه در ۲۰۲۵ به سمت استفاده گسترده‌تر از یوآن رفت. شرکت‌های بزرگ انرژی روسیه در حال آماده‌سازی برای انتشار اوراق «پاندا» در بازار مالی چین هستند تا تأمین مالی پروژه‌های خود را تضمین کنند. این تغییر بیانگر تعمیق پیوندهای مالی و وابستگی فزاینده روسیه به نظام مالی چین است⁴.

شرایط و رویکردهای همکاری

انگیزه‌های روسیه از ایجاد همکاری با چین را می توان در مولفه هایی چون؛ جبران کاهش صادرات به اروپا (سهم روسیه از بازار گاز اروپا از حدود ۴۵٪ پیش از ۲۰۲۲ به حدود ۱۸٪ در ۲۰۲۴ رسید)، حفظ درآمدهای ارزی و یافتن بازارهای مطمئن در برابر تحریم‌ها و استفاده از انرژی به‌عنوان ابزار دیپلماسی برای تعمیق اتحاد با چین دانست.

در طرف مقابل چین نیز انگیزه ها و اهداف مشخص خود را در جهت تعمیق روابط با روسیه دنبال می کند که از مهم ترین آنها می توان به تأمین پایدار انرژی در بلندمدت، تنوع‌بخشی منابع وارداتی و کاهش وابستگی به خلیج فارس، بهره‌گیری از قدرت چانه‌زنی در برابر روسیه، به‌ویژه با توجه به تخفیف‌های قیمتی و تضمین امنیت انرژی از مسیرهای زمینی و دریایی بازتعریف کرد⁵.

پیامدها و آثار ژئواکونومیک

1. بازتعریف تجارت جهانی انرژی: با انتقال محموله‌های روسیه به شرق، مسیرهای سنتی اروپا – روسیه جای خود را به کریدورهای روسیه – چین می‌دهند.

2. تقویت موقعیت چین در چانه‌زنی: حجم بالای واردات نفت و گاز از روسیه همراه با سهم بالا در درآمدهای صادراتی، به چین اجازه می‌دهد شرایط مطلوب‌تری مطالبه کند.

3. کاهش اثرگذاری تحریم‌های غرب: اگرچه تحریم‌ها هزینه‌زا بوده‌اند، اما همکاری با چین جریان اصلی درآمدی روسیه را حفظ کرده است.

4. فشار بر بازار LNG آسیا: با رشد عرضه جهانی LNG تا ۲۰۳۰، ورود گسترده‌تر روسیه می‌تواند رقابت میان عرضه‌کنندگان (قطر، آمریکا، استرالیا) را تشدید کند و قیمت‌ها را پایین آورد.

5. نفوذ مالی چین: استفاده روزافزون از یوآن و ابزارهای مالی چینی موقعیت پکن را در نظام مالی بین‌المللی تقویت می‌کند⁶.

ریسک‌ها و محدودیت‌ها

1. ریسک بازار: احتمال اشباع بازار LNG در میان‌مدت.

2. ریسک مالی: وابستگی بیش از حد به ابزارهای مالی چین.

3. ریسک سیاسی: موقعیت نامتوازن روسیه به‌عنوان عرضه‌کننده و چین به‌عنوان مشتری.

4. ریسک عملیاتی و زیست‌محیطی: پروژه‌های قطبی پرهزینه و آسیب‌پذیر⁷.

سناریوهای محتمل

سناریوی اول: تکمیل Power of Siberia 2 و تقویت جریان‌های پایدار با قیمت‌های پایین‌تر، به سود چین.

سناریوی دوم: فشار بازار LNG جهانی و نیاز روسیه به تخفیف‌های بیشتر برای فروش.

سناریوی سوم: تعمیق پیوندهای مالی، با افزایش پرداخت‌ها به یوآن و اوراق پاندا، که وابستگی روسیه به چین را تقویت می‌کند.

نتیجه‌گیری

به طور کلی بر اساس داده ها و متغیرهای موجود همکاری‌های انرژی چین و روسیه اکنون به مرحله‌ای رسیده که هم ابعاد اقتصادی و هم ابعاد ژئوپلیتیک آن اهمیت جهانی یافته است. داده‌های واردات و صادرات نشان می‌دهد که چین بزرگ‌ترین خریدار نفت روسیه در ۲۰۲۴ بوده و حدود یک پنجم نفت وارداتی‌اش را از این کشور دریافت کرده است. خط لوله Power of Siberia 1 با ظرفیت کامل کار می‌کند و بیش از ۳۰ میلیارد مترمکعب گاز به چین منتقل کرده است. پروژه‌های جدید (PoS2، Arctic LNG-2) می‌توانند وابستگی متقابل را افزایش دهند. سهم ۳۷–۳۸٪ چین در درآمد صادرات انرژی روسیه نشان‌دهنده اهرم قابل‌توجه پکن است. از سوی دیگر، این همکاری‌ها ریسک‌هایی نیز دارند. فشار بازار LNG، نامتوازن بودن قدرت چانه‌زنی، و وابستگی مالی روسیه به چین در مجموع نشان از آن دارد که، این روابط بیش از آن‌که یک «اتحاد برابر» باشد، شکلی از وابستگی متقابل نامتقارن است که دست بالاتر را به چین می‌دهد.

وازگان کلیدی:

روسیه، چین، انرژی، دیپلماسی

منابع

¹Gazprom. (2024–2025). Press releases on Power of Siberia.

²Eurasianet & Moscow Times (2025). Coverage of Power of Siberia 2 MoU.

³Bloomberg & Reuters (2025). Reports on Arctic LNG 2 shipments to China.

⁴China customs data (2024). Oil and gas import statistics.

⁵International Energy Agency (2024–2025). World energy balances and trade flows.

⁶Financial Times (2025). Reports on Panda bonds and yuan financing by Russian companies.

⁷Columbia SIPA & CSIS (2025). LNG market outlook and oversupply analysis.