تاریخ وطن‌دوستی و وحدت و انسجام ملی ایرانیان

دکتر گلناز سعیدی

استاد دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

مقدمه

وطن‌دوستی و انسجام ملی از ارکان اساسی هویت سیاسی و فرهنگی هر ملتی هستند، اما در ایران این مفاهیم تنها یک حس عاطفی یا تعلق جغرافیایی نبوده‌اند؛ بلکه در بستر تاریخی این سرزمین، به‌مثابه نوعی وظیفه اخلاقی و تمدنی در برابر تهاجم بیگانه و فروپاشی داخلی تلقی شده‌اند. هویت ایرانی، برخلاف بسیاری از ملت‌های نوظهور، حاصل یک فرایند چند هزار ساله است که در آن شاهنامه فردوسی، نه فقط یک اثر ادبی بلکه سندی برای حفظ زبان، فرهنگ و وطن‌دوستی در مقابل استیلای عربی و مغولی تلقی می‌شود (Tehran Times, 2025).

از دوره مادها و هخامنشیان تا دوران اسلامی و سپس تا دولت‌ـ‌ملت مدرن، ایران بارها در معرض تهدیدها و گسست‌های شدید قرار گرفته اما انسجام درونی آن، اغلب باعث ترمیم بافت اجتماعی شده است. نمونه‌های تاریخی چون نهضت‌های محلی در دوره صفوی، جنبش تنباکو در عصر قاجار، انقلاب مشروطه، ملی شدن صنعت نفت، انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ و دفاع مقدس در دهه ۶۰ شمسی، همگی نمودهایی از شکل‌گیری موج‌های متحدکننده ملت در برابر سلطه یا بی‌عدالتی هستند (Iran1400, 2024).

امروزه نیز در عصر جهانی‌شدن و جنگ‌های ترکیبی ، حفظ و بازتولید انسجام ملی از اهمیت دوچندانی برخوردار شده است. دشمنان خارجی با بهره‌گیری از ابزارهای متنوعی چون تحریم‌های هدفمند، عملیات روانی، جنگ سایبری، روایت‌سازی رسانه‌ای، و تفرقه‌افکنی مذهبی و قومی، به دنبال تضعیف هویت ملی ملت ایران هستند. با این حال، گزارش‌های پژوهشی اخیر حاکی از آن‌اند که در بسیاری از بحران‌ها، واکنش مردم ایران نه به سمت فروپاشی بلکه به سمت همگرایی موقت ــ که در ادبیات سیاسی به‌عنوان “رالی حول پرچم” (Rally Around the Flag) شناخته می‌شود ــ میل کرده است (Brandeis Center, 2024؛ Al Jazeera, 2025).

در همین زمینه، تجربه‌های وحدت‌بخش همچون راهپیمایی اربعین، مراسم روز قدس، انتخابات‌های حساس یا واکنش به حملات نظامی خارجی، نشان‌دهنده نوعی ظرفیت پنهان در بطن جامعه ایرانی برای بازتولید وحدت در لحظات بحرانی است. همچنین، تلاش نخبگان، روحانیت، رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی و امنیتی در هدایت این انرژی جمعی، در ایجاد نوعی «امنیت نرم» برای کشور مؤثر بوده است (Mehr News, 2025).

وطن دوستی در سنت تاریخی

وطن‌دوستی در ایران نه صرفاً یک احساس زودگذر، بلکه پدیده‌ای ریشه‌دار در متن اسطوره‌ها، ادبیات، آیین‌ها و تاریخ سیاسی این سرزمین است. وفاداری به خاک، زبان و فرهنگ ایرانی در تمام ادوار تاریخی، حتی در مواجهه با سلطه‌گران بیگانه، یکی از عناصر شکل‌دهنده به هویت ایرانیان بوده است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که دفاع از سرزمین در ذهن ایرانیان، مفهومی اخلاقی، هستی‌شناختی و حتی دینی بوده است.

در متون اسطوره‌ای ایران، به‌ویژه در شاهنامه فردوسی، مفهوم وطن‌دوستی همواره در قالب شخصیت‌های اسطوره‌ای مانند رستم، سیاوش، گودرز و گشتاسب بازتاب یافته که همگی جان خود را در راه پاسداری از ایران‌زمین فدا می‌کنند. تحلیل جدیدی که توسط Tehran Times در سال 2025 منتشر شده، نشان می‌دهد که این اثر سترگ هنوز هم در نظام آموزشی، رسانه‌های فرهنگی، و حتی فضای مجازی، به‌عنوان ابزار آموزش غیرمستقیم وطن‌دوستی و مقاومت ملی به نسل جوان به‌کار گرفته می‌شود. در این تحلیل آمده است:

«شاهنامه صرفاً یک روایت حماسی نیست، بلکه دستگاهی از مفاهیم هویتی، وفاداری به خاک، و فداکاری در برابر دشمن است که هنوز هم در ناخودآگاه جمعی ایرانیان فعالانه حضور دارد» (,Tehran Times 2025).

از سوی دیگر، بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهند که حتی در دوره‌هایی که بخش‌هایی از خاک ایران تحت اشغال خارجی قرار گرفته ــ مانند دوره اسکندر مقدونی، حمله اعراب، سلطه مغولان، و اشغال متفقین در جنگ جهانی دوم ــ ایرانیان نه‌تنها زبان و آیین خود را از دست ندادند، بلکه از دل بحران، فرایند بازسازی فرهنگی و مقاومت هویتی را آغاز کردند. برای نمونه، در دوره مغولان، ظهور جریان‌های ادبی و عرفانی همچون مولانا، عطار و سعدی، نشانه‌ای از دفاع نرم فرهنگی ایرانیان برای حفظ هویت ملی در برابر سلطه نظامی بود (Zarrinkoub 200.1).

پژوهش تازه‌ای در پایگاه بین‌المللی Springer (2024) نیز نشان می‌دهد که آیین‌ها و سنت‌های فرهنگی مشترک ایرانیان مانند نوروز، چهارشنبه‌سوری، عزاداری محرم، و جشن‌های ملی باعث کاهش گسست قومی و زبانی شده و نقش مهمی در تقویت همبستگی درونی میان اقوام و مذاهب مختلف ایفا کرده‌اند. در این مطالعه آمده است:

«در ساختار اجتماعی ایران، آیین‌های ملی ـ مذهبی به‌مثابه نقاط اشتراک هویتی عمل می‌کنند و انسجام فرهنگی را حتی در مناطق حاشیه‌ای و بافت‌های قومی متنوع، افزایش می‌دهند» (,Springer 2024).

افزون بر آن، وطن‌دوستی در ایران همواره با مفاهیم دینی نیز گره خورده است. در ادبیات اسلامی شیعی در ایران، دفاع از خاک کشور و حفظ ناموس و استقلال، وظیفه‌ای شرعی تلقی شده است. علمای بزرگی همچون میرزای شیرازی در جریان نهضت تنباکو، یا روحانیون دوران مشروطه، و بعدها امام خمینی(ره) در مبارزه با نظام شاهنشاهی، وطن‌دوستی را در قالب حفظ کیان اسلام و مقابله با ظلم خارجی تفسیر کرده‌اند. این نگاه باعث شده تا وطن‌دوستی ایرانیان، نه در تقابل با دین، بلکه در امتداد آن معنا یابد.

در مجموع، سنت تاریخی ایران در زمینه وطن‌دوستی، ترکیبی است از اسطوره، فرهنگ، دین، و تجربه‌های تاریخی واقعی که باعث شده در برابر موج‌های مداوم سلطه، تجزیه و بی‌هویتی، ایرانیان بتوانند بارها هویت خود را بازسازی کرده و انسجام ملی خود را حفظ کنند. این سرمایه تاریخی، امروزه نیز می‌تواند بنیانی فرهنگی برای مقاومت در برابر تهدیدات نوین مانند تهاجم رسانه‌ای، جنگ شناختی و پروژه‌های نفوذ فرهنگی بیگانگان باشد.

انقلاب اسلامی و ظهور انسجام نوین

انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ تجلی وحدت اقوام، طبقات اجتماعی و مذاهب مختلف در راستای یک هدف مشترک بود. امروز، پژوهش‌ها نشان می‌دهند که گفتمان انقلابی هنوز هم برای بسیاری از ایرانیان به‌ویژه در مناطق محروم، معنای هویتی دارد (Iran1400 ,Project, 2024). این انقلاب نه تنها موجب فروپاشی سلطه پهلوی شد، بلکه بستری برای نهادینه‌سازی نهادهای مردمی مانند بسیج و سپاه فراهم آورد که در انسجام ملی پس از آن نقشی تعیین‌کننده ایفا کردند.

دفاع مقدس؛ قله وطن‌دوستی در عصر معاصر

جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (۱۳۵۹–۱۳۶۷) نه‌فقط یک رویارویی نظامی، بلکه آزمونی تاریخی برای سنجش انسجام ملی و عمق وطن‌دوستی ایرانیان بود. این جنگ که در شرایطی آغاز شد که نظام جمهوری اسلامی تنها ۱۹ ماه از استقرار خود را سپری کرده بود، با حمایت همه‌جانبه بلوک شرق و غرب از رژیم بعث صدام، ایران را در موقعیتی نابرابر قرار داد. با این حال، همان‌گونه که گزارش پژوهشی Middle East Review در سال 2023 تأکید می‌کند، ملت ایران با وجود نداشتن آمادگی نظامی، توانست به پشتوانه باور دینی، غرور ملی، و روحیه فداکاری، مقاومت کند و حتی پس از مدتی به بازدارندگی فعال دست یابد.

در این دوران، مفاهیمی چون جهاد، شهادت، ایثار و دفاع از خاک وطن به بخشی از زبان روزمره، رسانه‌ها، ادبیات و موسیقی ملی تبدیل شد. تبلیغات رسمی نیز به‌درستی از واژگانی چون “دفاع مقدس” (نه فقط “جنگ”) استفاده کرد که سبب تقویت مشروعیت مقاومت شد (,Alvandi 2022). تصاویر نمادین چون «نوجوان بسیجیِ در خط مقدم»، «پیرزن روستاییِ اهداکننده جواهرات برای جبهه»، یا «دانشجوی شهید نخبه»، نمونه‌هایی از تبلور وجدان جمعی ملت در آن دوران‌اند.

پژوهش‌های جامعه‌شناختی اخیر نیز نشان می‌دهند که در دوران جنگ، مشارکت اقوام ایرانی (بلوچ، کرد، ترک، عرب، لر و…) در جبهه‌ها و پشتیبانی مردمی از سراسر کشور، منجر به افزایش همگرایی قومی و تقویت درک مشترک از «ایران واحد» شد (,Springer 2024). حتی شهرهای مرزی مانند خرمشهر، که خط مقدم تهاجم دشمن بودند، به نمادهای مقاومت ملی تبدیل شدند و واژه‌هایی چون «خرمشهر آزاد شد» تا سال‌ها پس از جنگ، بار معنایی وطن‌دوستانه خود را حفظ کرده‌اند.

از نظر فرهنگی، جنگ موجب شکوفایی گونه‌ای از هنر مقاومت نیز شد. سینمای جنگی ایران در دهه ۱۳۷۰ به تولید آثاری پرداخت که قهرمان‌سازی از رزمندگان و شهدا را در مرکز قرار می‌داد. آثار هنرمندانی چون مرتضی آوینی، حاتمی‌کیا و موسیقی‌هایی مانند سرود «خجسته باد این پیروزی» بخشی از حافظه تاریخی ملت را شکل داده‌اند.

از بُعد رسانه‌ای نیز، سال‌های دفاع مقدس شاهد ظهور الگوهایی از روایت ملی مقاومت بود که بعدها الگوی رسانه‌های مقاومت در سایر کشورهای منطقه نیز شد (,Brandeis Crown Center2024). ایران توانست از دل تهدید، گفتمان ایثار و وطن‌دوستی را نهادینه کند؛ گفتمانی که بعدها در مقابله با تهدیدات جدید ــ از تحریم اقتصادی تا ترور دانشمندان هسته‌ای ــ به‌عنوان سرمایه نمادین مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

امروزه، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، موزه‌های جنگ، فیلم‌های مستند، و مراسم یادواره شهدا، همگی در جهت تداوم این خاطره جمعی و انتقال مفاهیم وطن‌دوستی به نسل جدید فعالیت می‌کنند. نظرسنجی‌های رسمی نیز نشان می‌دهد که نسل سوم و چهارم انقلاب، علی‌رغم برخی فاصله‌های فکری با ساختار سیاسی، همچنان دفاع مقدس را «یکی از افتخارات ملی ایران» می‌دانند (,IRIB Polling Center 2023).

در نهایت، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را می‌توان قله وطن‌دوستی در عصر معاصر دانست؛ دوره‌ای که در آن، ملت ایران با تلفیق هویت ملی، هویت دینی، و عواطف جمعی، تعریفی نو از «ایران» ارائه داد: ایرانی که نه فقط یک سرزمین، بلکه مفهومی اخلاقی، دینی و تاریخی است که باید از آن دفاع کرد، حتی به قیمت جان.

نقش وحدت اسلامی در تقویت انسجام ملی

در اندیشه سیاسی جمهوری اسلامی ایران، وحدت اسلامی نه‌تنها یک آرمان دینی بلکه ابزاری راهبردی برای حفظ ثبات داخلی، انسجام اجتماعی، و مقابله با تهدیدات منطقه‌ای و جهانی تلقی می‌شود. منشور مرکز صلح جمهوری اسلامی ایران که در سال‌های اخیر با هدف ترویج هم‌زیستی بین‌مذهبی و مبارزه با افراط‌گرایی طراحی شده، بر این اصل کلیدی تأکید دارد که وحدت امت اسلامی، از ارکان تحکیم بنیان‌های انسجام ملی نیز به‌شمار می‌رود. در این منشور آمده است:

«با تقویت مؤلفه‌های مشترک اسلامی، به‌ویژه میان شیعه و اهل‌سنت، انسجام اجتماعی در داخل کشور و همکاری منطقه‌ای در برابر دشمنان مشترک، تقویت خواهد شد» (مرکز صلح، ۱۴۰۳).

ایران به‌عنوان کشوری چندقومیتی و چندمذهبی، در استان‌هایی چون کردستان، گلستان، سیستان و بلوچستان، دارای بافت مذهبی و قومی متنوعی است. سیاست وحدت اسلامی که از سوی رهبران جمهوری اسلامی پیگیری شده، تلاش داشته تا این تنوع را نه تهدید، بلکه فرصتی برای هم‌افزایی فرهنگی ـ دینی معرفی کند. رهبر انقلاب بارها در دیدار با علمای اهل‌سنت تأکید کرده‌اند که:

«وحدت میان مسلمانان، ضرورت امروز جهان اسلام است و اختلافات مذهبی نباید بهانه‌ای برای تفرقه و دشمنی شود» (بیانات رهبری، ۱۴۰۲).

از منظر راهبردی نیز، جمهوری اسلامی از وحدت اسلامی برای ساختن گفتمان مقاومت فراگیر اسلامی استفاده کرده است؛ گفتمانی که گروه‌هایی چون حزب‌الله در لبنان، انصارالله در یمن، و گروه‌های مقاومت در عراق و سوریه در آن جای می‌گیرند. دیپلماسی مقاومت، آن‌گونه که در سیاست خارجی ایران دنبال می‌شود، در واقع تلاش برای ایجاد «محور وحدت در برابر استکبار» است. این محور، ضمن حمایت از فلسطین و مقابله با صهیونیسم، هم‌زمان در داخل نیز موجب تقویت انسجام اعتقادی و هویتی میان اقشار مذهبی می‌شود، به‌ویژه در ایامی چون روز قدس یا اربعین حسینی که به شکل مناسکی، انسجام را بازآفرینی می‌کنند (Mehr ,News, 2025).

تحلیل جدیدی از دانشگاه کمبریج در سال 2024 نشان می‌دهد که انسجام مذهبی در ایران، بیش از آنکه بر «همسان‌سازی اجباری عقاید» استوار باشد، بر نوعی «اجماع منافع اجتماعی، امنیتی و ارزشی» میان گروه‌های مذهبی مختلف تکیه دارد. در این مطالعه آمده است:

«بقای انسجام ملی در ایران ناشی از سیاستی موسوم به “وحدت در تنوع” است؛ به این معنا که اقلیت‌های دینی و مذهبی، با وجود تفاوت‌های عقیدتی، در مسائل کلان مانند حفظ امنیت، مقابله با بیگانگان و دفاع از کیان ملی، اجماع عملی دارند» (Cambridge ,University Press 2024).

در همین راستا، برنامه‌های رسمی مانند هفته وحدت، گردهمایی‌های بین‌المذهبی در قم، تهران و مشهد، و پوشش گسترده آن در رسانه ملی، به بخشی از سیاست‌گذاری فرهنگی دولت برای تثبیت وحدت اسلامی بدل شده است. همچنین نهادهایی مانند مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، نقش فعالی در برگزاری همایش‌ها و انتشار منابع دینی ـ فکری مشترک بین شیعه و سنی داشته‌اند.

در نهایت، باید گفت که وحدت اسلامی در ایران نه‌تنها یک آرمان جهان‌اسلامی است، بلکه از منظر درون‌ملی نیز ابزار تقویت انسجام اجتماعی، کاهش تنش‌های قومی‌ـ‌مذهبی و مقابله با پروژه‌های تجزیه‌طلبانه یا اختلاف‌افکنانه دشمنان خارجی است. در شرایطی که رسانه‌های معاند تلاش دارند شکاف‌های مذهبی را برجسته کنند، تأکید بر مشترکات اعتقادی و منافع ملی میان مسلمانان، ضرورتی بنیادین برای ثبات داخلی به‌شمار می‌رود.

نتیجه‌

ملت ایران در طول تاریخ، نشان داده‌اند که وطن‌دوستی و انسجام ملی نه فقط ارزش‌هایی فرهنگی، بلکه ابزاری مؤثر برای بقا، پیشرفت و دفاع از موجودیت تاریخی و سیاسی کشور بوده‌اند. از مقاومت در برابر اسکندر و اعراب، تا پایداری در برابر مغول، روس، انگلیس، و نهایتاً در دوران انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، همواره نوعی وجدان تاریخی مشترک در میان ایرانیان وجود داشته که در لحظات حساس، آنان را به سمت همگرایی سوق داده است. این همگرایی، برخاسته از پیوندی عمیق میان هویت ایرانی ـ اسلامی، دلبستگی به سرزمین، و احساس خطر مشترک بوده است.

در دوران معاصر، با شدت گرفتن تهدیدهای نوین مانند تحریم‌های چندلایه اقتصادی، جنگ ترکیبی، ترور نخبگان، عملیات روانی و تفرقه‌افکنی مذهبی ـ قومی از سوی بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، مسئله انسجام ملی نه تنها کاهش نیافته، بلکه در برخی برهه‌ها ــ همچون شهادت دانشمندان هسته‌ای، حملات سایبری یا فشارهای بین‌المللی ــ به عاملی برای تقویت همبستگی اجتماعی و افزایش مشارکت سیاسی تبدیل شده است. این واکنش که در ادبیات علوم سیاسی با عنوان «اثر رالی حول پرچم» شناخته می‌شود، نشان می‌دهد که ملت ایران دارای ظرفیتی ویژه برای بازسازی انسجام در دل بحران هستند.

با این حال، چالش اساسی آن است که این انسجام لحظه‌ای و احساسی، اگر از سوی نهادهای حاکمیتی و فرهنگی به انسجام پایدار، ساختاری و آگاهانه تبدیل نشود، در بلندمدت شکننده خواهد بود. به‌ویژه در مواجهه با نسل جوانی که مطالبات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی گسترده‌تری دارد و الزماً با روایت‌های سنتی از وطن‌دوستی و هویت ملی همدلی کامل ندارد، نیاز به بازسازی روایت ملی، تعمیق مشارکت نخبگان، مبارزه با تبعیض‌ها و افزایش عدالت اجتماعی به‌شدت احساس می‌شود.

در جهان پیچیده امروز که درگیر جنگ‌های شناختی و اطلاعاتی است، انسجام ملی دیگر تنها از طریق رسانه رسمی یا گفتمان ایدئولوژیک تولید نمی‌شود. بلکه نیازمند تولید دانش بومی، ایجاد گفت‌وگوی ملی، بازخوانی تاریخ با نگاه تحلیلی، و استفاده هوشمندانه از ظرفیت‌های فرهنگی، هنری و فناورانه است. همچنین وحدت مذهبی ـ فرهنگی به‌ویژه میان شیعه و سنی، ترک و فارس، بلوچ و لر، نباید صرفاً در قالب شعار، بلکه باید در ساختار سیاست‌گذاری، آموزش، اشتغال و رسانه‌های ملی نهادینه شود.

در پایان، می‌توان گفت که وطن‌دوستی و انسجام ملی در ایران، برخلاف برخی تصورات، تنها ساخته ذهن حاکمیت نیست؛ بلکه واقعیتی تاریخی، اجتماعی و عاطفی است که بارها در سخت‌ترین شرایط خود را نشان داده است. وظیفه نظام سیاسی، فرهنگی و علمی کشور آن است که این سرمایه ملی را با عدالت، صداقت، بازسازی روایت و افزایش اعتماد عمومی به‌گونه‌ای هدایت کند که در برابر تهاجمات آینده نیز همچنان پایدار بماند.

منابع

.۱ Springer. (2024). *Making and transcending boundaries: the effect of ritual on national identification*. [https://link.springer.com](https://link.springer.com/article/10.1007/s11186-024-09581-4)

2. Tehran Times. (2025). *Shahnameh as a living source of national resilience*. [https://www.tehrantimes.com](https://www.tehrantimes.com/news/514792)
3. Iran1400 Project. (2024). *Unity, Identity and Civic Belonging in Iran*. [https://iran1400.org](https://iran1400.org/content/unity-identity-and-civic-belonging-in-iran)

.۴ Middle East Review. (2023). *Iran’s National Identity through War and Peace*.

.۵ Brandeis Crown Center. (2024). *Iranian nationalism and external threat: a cognitive response*.

.۶ Al Jazeera. (2025). *Israel tried to break Iran – but it may have actually helped unite it*. \[[https://www.aljazeera.com/opinions/2025/6/18/israel-tried-to-break-iran-but-it-may-have-actually-helped-unite-it](https://www.aljazeera.com/opinions/2025/6/18/israel-tried-to-break-iran-but-it-may-have-actually-helped-unite-it)]

.۷ Cambridge University Press. (2024). *Iranian Identity and National Cohesion in the 21st Century*.

.۸ Mehr News. (2025). *Pezeshkian: National Unity Crucial in Countering Foreign Threats*. \[[https://en.mehrnews.com/news/232273](https://en.mehrnews.com/news/232273)]