پایگاه احتمالی روسیه در آبخازیا و نگاه روسیه به این منطقه

معصومه محمدی

پژوهشگر روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC 

سال 2008 طی جنگی 5 روزه میان روسیه و گرجستان آبخازیا توسط نیروهای روسیه مورد حمله قرار گرفت و این منطقه توسط نیروهای روسیه اشغال گردید. این درگیری استقلال آبخازیا (و اوستیای جنوبی) را رقم زد. حضور نظامی روسیه در آبخازیا و روابط راهبردی مسکو- سوخوم حضور کرملین در منطقه را تضمین و استراتژی روسیه در قفقاز جنوبی، منطقه ای (نزدیک خارج از کشور) روسیه و (فضای حیاتی) برای کرملین ایجاد کرده است.

علاوه بر این، تقویت روابط روسیه با آبخازیا با این ایده که گرجستان ممکن است در قالب «جبهه دوم» در قفقاز برای تفرقه بین نیروهای نظامی روسیه که در حال حاضر در اوکراین می جنگند باز کند، مطرح است. با توجه به پیامدهای ژئوپلیتیکی و درگیری روسیه در اوکراین و تقابل روسیه و غرب، مسکو در تلاش است تا به لطف فعالیت‌های دیپلماتیک، مشارکت‌های اقتصادی و همکاری‌های نظامی، نفوذ خود را در مناطق استراتژیک همسایه مانند قفقاز و مناطقی چون آبخازیا گسترش و از حمایت این مناطق در جهت تسری بخشیدن در فعالیت های نظامی خود در منطقه تقویت کند1.

هدف روسیه از ایجاد پایگاه های نظامی در دریای سیاه و حضور نیروهای نظامی در منطقه آبخازیا، علاوه بر خطر گسترش جنگ اوکراین به خاک گرجستان، وجود پایگاه دریایی روسیه در آبخازیا می تواند وضعیت گرجستان را به عنوان یک مرکز ارتباطی بین شرق و غرب در جهان تهدید کند. حضور کشتی‌های جنگی روسیه نه تنها ردپای نظامی روسیه را تقویت می‌کند، بلکه به کرملین اهرم‌های بیشتری در ارتباط تجاری و حمل‌ونقل در دریای سیاه می‌دهد. تحلیلگران پیشنهاد می کنند که این یک چالش مستقیم برای جاه طلبی های گرجستان در رابطه با مسیر تجاری “راهروی میانی” شرق به غرب است.

در صورت ساخت، این پایگاه سومین تأسیسات نظامی در خاک گرجستان و دومین پایگاه در خود آبخازیا خواهد بود. قبل از شروع حمله روسیه به اوکراین، حدود 5000 سرباز روسی در منطقه مستقر بودند. از آن زمان با اعزام نیروها به اوکراین، حضور نیروهای روسی در این منطقه کاهش یافت. نشانه های مختلفی وجود دارد که نشان می دهد روسیه اکنون نیروهای بسیار کمتری در آبخازیا دارد. طرف گرجستانی از حضور و ساخت پایگاه های نظامی روسیه در آبخازیا و دریای سیاه از رضایت کاملی برخوردار نبوده و آن را «نقض فاحش حاکمیت و تمامیت ارضی گرجستان و تلاش تحریک آمیز دیگری برای مشروعیت بخشیدن به اشغال غیرقانونی آبخازیا است». اما آنچه مسلم است حفظ منافع روسیه در درجه اول و تثبیت موقعیت استراتژیک خود در دریای سیاه است. روسیه قصد دارد تا جایی که ممکن است کشتی های نیروی دریایی خود را از کریمه که تحت حملات شدید و آسیب رسان اوکراینی قرار گرفته است، دور کرده و آنها را در دریای سیاه در جایی که دارای امنیت کامل باشند حفظ نماید. وال استریت ژورنال گزارش داده است که؛ حداقل 17 کشتی روسی از سواستوپل به بندر نووروسیسک، که 350 کیلومتر (200 مایل) به سمت شرق است، منتقل شده است2. 

سواستوپل در گذشته بارها مورد حمله قرار گرفته است، از جمله در 22 سپتامبر 2023 که اوکراین مقر ناوگان دریای سیاه روسیه را با استفاده از موشک های طوفان سایه ارائه شده توسط بریتانیا و فرانسه هدف قرار داد. با این حال، نووروسیسک به سختی یک فضای دریایی امن برای ناوگان روسیه است، زیرا  این بندر اخیراً توسط پهپادهای دریایی مورد حمله قرار گرفته است که منجر به آسیب رساندن به کشتی جنگی بزرگ روسی Olenegorsky Miner شده است. به گفته مقامات اوکراینی، کیف از ابتدای جنگ تاکنون توانسته است جبهه نبرد دریایی را حداقل 185 کیلومتر از سواحل اوکراین دور کند3.

روسیه همچنین می خواهد آبخازیا را به یک ضمیمه سرزمینی تبدیل کند. این تصمیم به دنبال توافقنامه امضا شده در سال 2020 است که شامل 46 نقطه با هدف ایجاد فضای اجتماعی-اقتصادی مشترک با مسکو، از جمله تصویب قوانین روسیه است. این مقررات شامل فروش املاک و مستغلات محلی، امکان دریافت پاسپورت آبخاز به روس ها و امکان خرید روس ها در بخش انرژی آبخازیا بوده است. اخیراً، در سال 2022، آبخازیا با واگذاری املاک 186 هکتاری (460 هکتاری) به روسیه موافقت کرد. چنین تلاش‌هایی از سوی اوکراین، طرح بلندمدت روسیه برای تسلط بر دریای سیاه را که سال‌ها هدف مرکزی ژئوپلیتیک مسکو بوده، تضعیف می‌کند. حفظ ناوگان خود در سواستوپل همچنان کلید نظامی سازی و پیش بینی قدرت در منطقه دریای سیاه است. از این رو، مجموعه حملات با دقت برنامه ریزی شده اوکراین به ناوگان روسیه نه تنها صدمات قابل توجهی به زیرساخت های حیاتی روسیه وارد کرده است، بلکه آسیب پذیری برنامه های ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در دریای سیاه را نیز آشکار کرده است و به شهرت وی لطمه می زند. با این حال، تلاش‌های بیشتر روسیه برای گسترش فضای مانور خود در دریای سیاه با ایجاد یک پایگاه دریایی در آبخازیا، نه تنها برای گرجستان بلکه برای سایر کشورهای ساحلی نیز خطرات بیشتری ایجاد می‌کند4.

از اینرو به پیامدها و منافع روسیه از حضور در دریای سیاه و ایجاد پایگاه احتمالی روسیه در منطقه می پردازیم:

حضور روسیه در دریای سیاه و منطقه آبخازیا به دلایل ژئوپلیتیکی، اقتصادی و امنیتی است. برخی از اهداف آنها شامل حفظ منافع اقتصادی و انرژی، حفظ تأثیرگذاری در منطقه، مقابله با حضور نظامی ناتو در منطقه، و ارتقاء قدرت و جایگاه روسیه در سطح جهانی است. علاوه بر این، حضور روسیه در دریای سیاه و آبخازیا به دلایل امنیتی نیز است. این منطقه برای روسیه به عنوان یک منطقه استراتژیکی با اهمیت اقتصادی و نظامی تلقی می‌شود.

روسیه سعی دارد با حفظ حضور نظامی و سیاسی خود در این منطقه، از نقطه نظر استراتژیکی بهتری برای دفاع از مرزهای خود در جنوب غربی خود باشد و از طریق این منطقه به امنیت ملی خود بیفزاید. نگاه روسیه به منطقه دریای سیاه و آبخازیا به عنوان یک منطقه استراتژیک بسیار مهم است. روسیه تلاش می‌کند تا این منطقه را به عنوان یکی از حوزه‌های اصلی تأثیرگذاری و حفظ نفوذ خود در منطقه و جهان ببیند. آنها این منطقه را به عنوان یک منطقه از نظر امنیتی، اقتصادی و نظامی اهمیت زیادی می‌دهند و تلاش می‌کنند تا از طریق حضور نظامی و تأمین منافع اقتصادی، موقعیت و تأثیرگذاری خود را در این منطقه تثبیت و تقویت کنند. تاسیس پایگاه نظامی در دریای سیاه تأثیرات چندگانه‌ای بر وضعیت بین‌المللی روسیه دارد. این اقدام می‌تواند به روسیه امکان فعالیت نظامی در منطقه و تأمین امنیت ملی خود را بیشتر کند. از دیدگاه بین‌المللی، این اقدام می‌تواند به روسیه قدرت و تأثیر بیشتری در منطقه بخشد و نشان دهد که این کشور تصمیم‌گیری‌های خود را به خوبی در منطقه پیگیری می‌کند. اما این اقدام ممکن است منجر به تشدید رقابت و تنش‌های منطقه‌ای با کشورهای دیگر، به ویژه با کشورهای عضو ناتو، و منجر به تحریم‌ها یا مخالفت‌های بین‌المللی نسبت به فعالیت‌های نظامی روسیه در این منطقه شود. حضور نظامی روسیه در دریای سیاه و منطقه اوکراین می‌تواند نقش تشدید‌کننده‌ای در تنش‌ها و جنگ روسیه و اوکراین داشته باشد.

اقدامات نظامی روسیه، از جمله استقرار نیروهای نظامی در مناطق مورد اختلاف، ایجاد ابراز نفوذ نظامی و ایجاد فشار بر دولت اوکراین، می‌تواند منجر به تشدید تنش‌ها و افزایش احتمال وقوع تداوم یا افزایش جنگ‌های منطقه‌ای شود. اما باید توجه داشت که تنش‌ها و جنگ روسیه و اوکراین به عوامل متعددی برمی‌گردد که تنها حضور نظامی روسیه نمی‌تواند تنها عامل آن باشد، بلکه عوامل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و دیگر عوامل نیز در این روابط نقش مهمی ایفا می‌کنند. حضور نظامی روسیه در آبخازیا تأثیرات چندگانه‌ای بر گرجستان دارد. اولاً، این حضور نظامی می‌تواند باعث تضعیف قدرت و اعتبار دولت گرجستان در نظر مردم و جامعه بین‌المللی شود، زیرا آبخازیا به عنوان یک منطقه انحصاری توسط گرجستان ادعا می‌شود. ثانیاً، این حضور نظامی می‌تواند منجر به تشدید تنش‌ها و درگیری‌های منطقه‌ای شود، زیرا اوکراین می‌تواند به عنوان یک عامل تحریک‌کننده در روابط میان گرجستان و روسیه عمل کند. همچنین، این حضور نظامی ممکن است برای گرجستان به عنوان یک اهانت به حرمت و حاکمیت آن تلقی شود و باعث افزایش انزجار و ناامیدی مردم گرجستان شود.

حضور نظامی روسیه در دریای سیاه می‌تواند پیامدهای متعددی داشته باشد، از جمله:

• تشدید تنش‌ها: این حضور ممکن است باعث تشدید تنش‌ها و رقابت‌های منطقه‌ای میان روسیه و کشورهای همسایه در منطقه شود.
• واکنش‌های بین‌المللی: حضور نظامی روسیه ممکن است واکنش‌های بین‌المللی و افزایش فشار از سوی کشورهای غربی و حضور نظامی آمریکا در منطقه را به دنبال داشته باشد.
• تغییرات در توازن نظامی: حضور نظامی روسیه می‌تواند توازن نظامی در منطقه را تغییر دهد و بر سیاست‌های دیگر کشورهای منطقه تأثیرگذار باشد.
• تأثیر بر اقتصاد: حضور نظامی روسیه ممکن است بر اقتصاد منطقه تأثیرگذار باشد، از جمله افزایش هزینه‌های نظامی و ایجاد تبادلات تجاری مختلف با کشورهای متاثر از این حضور.

حضور روسیه در دریای سیاه از دیدگاه روسیه می‌تواند شامل منافعی از جمله:

• دسترسی به مسیرهای تجاری: دریای سیاه به عنوان یک مسیر تجاری کلیدی برای روسیه مهم است و حضور نظامی در این منطقه امکان تأمین امنیت دریایی و دسترسی به مسیرهای تجاری را فراهم می‌کند.
• حفاظت از منافع استراتژیک: دریای سیاه منطقه‌ای استراتژیک برای روسیه است و حضور نظامی در این منطقه امکان حفاظت از منافع استراتژیک از جمله دسترسی به منابع طبیعی، پایگاه‌های نظامی و تأمین امنیت مرزی را فراهم می‌کند. 
• افزایش نفوذ منطقه‌ای: حضور نظامی روسیه در دریای سیاه امکان افزایش نفوذ و تأثیرگذاری در منطقه را فراهم می‌کند و به این کشور اجازه می‌دهد تا در امور سیاست خارجی و امنیت منطقه دخالت کند.
• حفظ امنیت مرزی: حضور نظامی در دریای سیاه به روسیه امکان حفظ امنیت مرزی و مقابله با تهدیدهای امنیتی از سوی گروه‌های مسلح و تروریستی را فراهم می‌کند.

همچنین ایجاد پایگاه احتمالی نظامی روسیه در دریای سیاه ممکن است به پیامدهای زیر منجر شود:

• تشدید تنش‌ها:  باعث تشدید تنش‌ها و رقابت‌های منطقه‌ای بین روسیه و کشورهای همسایه شود، به ویژه اگر کشورهای دیگر نیز به اقدامات مشابهی تمایل داشته باشند.
• واکنش‌های بین‌المللی: ممکن است واکنش‌های بین‌المللی و افزایش فشار از سوی کشورهای غربی و حضور نظامی آمریکا در منطقه را به دنبال داشته باشد.
• تغییرات در توازن نظامی:  ممکن است توازن نظامی در منطقه را تغییر داده و بر سیاست‌های دیگر کشورهای منطقه تأثیرگذار باشد.
• واکنش محلی: ممکن است منجر به واکنش‌های منفی محلی و افزایش انتقادات داخلی در کشورهای همسایه شود، به ویژه اگر معترضان این اقدام را به عنوان یک تهدید به امنیت ملی خود تلقی کنند.
• تأثیر بر اقتصاد: ممکن است بر اقتصاد منطقه تأثیرگذار باشد، از جمله افزایش هزینه‌های نظامی و ایجاد تبادلات تجاری مختلف با کشورهای متاثر از این حضور.

حضور نظامی روسیه در دریای سیاه می‌تواند به تأثیرات متعددی منجر شود، از جمله:

• تأثیرات امنیتی:  ممکن است امنیت منطقه را تحت تأثیر قرار دهد و به افزایش تحرکات نظامی و تنش‌های منطقه‌ای منجر شود، همچنین می‌تواند به تقویت امنیت مرزی و مقابله با تهدیدهای امنیتی از سوی گروه‌های مسلح و تروریستی کمک کند.
• تأثیرات سیاست خارجی:  ممکن است تأثیرگذاری بر سیاست خارجی و روابط بین‌المللی روسیه با کشورهای منطقه و جهانی داشته باشد و می‌تواند نشانه قدرت و تعهدات نظامی روسیه در منطقه باشد.
• تأثیرات اقتصادی: ممکن است تأثیرات مثبت یا منفی بر اقتصاد منطقه داشته باشد. از یک سو، ایجاد پایگاه‌های نظامی و فعالیت‌های نظامی می‌تواند به ایجاد شغل و فرصت‌های اقتصادی برای جامعه محلی منجر شود، از سوی دیگر می‌تواند به افزایش هزینه‌های نظامی و افزایش تنش‌های منطقه‌ای منجر شود.
• تأثیرات زیست‌محیطی:  ممکن است به تأثیرات زیست‌محیطی در منطقه  از جمله آلودگی زیست‌محیطی و تغییرات در اکوسیستم‌های دریایی منجر شود.

واژگان کلیدی: روسیه، آبخازیا، گرجستان، ناتو، ایالات متحده آمریکا

1https://www.specialeurasia.com/2022/12/02/russia-abkhazia-caucasus/1

2https://cepa.org/article/russias-new-black-sea-base-angers-georgia/

3https://www.themoscowtimes.com/2023/10/05/russian-navy-to-establish-base-in-abkhazia-separatist-leader-a82669

4https://eurasianet.org/planned-russian-base-in-abkhazia-could-threaten-georgias-middle-corridor-dreams