داود احمدزاده
کارشناس مسائل غرب آسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc
گمانه زنی های رسانی در مورد قریب وقوع بودن عادی سازی روابط اسرائیل و عربستان سعودی با میانجی گری آمریکا به یک موضوع جنجالی تبدیل شده است به نظری می رسد با توجه به پیچیدگی های موضوع و تبعات داخلی و منطقه ای آن, تکمیل این پازل سه بعدی هم هزینه بر و هم زمان بر باشد پرسش اصلی این است طرفین معامله به دنبال چی هستند ؟ وعادی شدن روابط اسرائیل و عربستان سعودی چه تبعات می تواند برای ایران درپی داشته باشد ؟
ارتباطات اسرائیل- عربستان ؛ دیپلماسی پنهان
اگرچه اسرائیل و عربستان سعودی به‌طور رسمی دارای روابط دیپلماتیک نیستند، با این حال، گزارش‌ها، روندهای عملی کنش آنها در خاورمیانه و نیز تلاش برای حمایت از منافع متقابل‌شان در سطح منطقه‌ای، بیان‌گر آن است که این دو کشور دارای همکاری‌های گسترده‌ی غیرعلنی برای مقابله با جمهوری اسلامی ایران و تضعیف آن تلاشها داشتند.
در 19 نوامبر 2017، یووال اشتاینیتز، وزیر انرژی وقت اسرائیل گفته بود که کشورش در میان نگرانی‌های مشترک درباره ایران، تماس‌های پنهانی با عربستان سعودی داشته است. این اولین پذیرش عمومی از همکاری‌های دو کشور توسط یک مقام ارشد اسرائیلی بود تمرکز این همکاری در حوزه اطلاعاتی و امنیتی به ویژه بحران منطقه ای ( سوریه , یمن و فعالیت های صلح آمیز هسته ای ) بیشتر نمایان شد ائتلاف سازی منطقه ای بن سلمان با وقوع بهار عربی 2011 و تزلزل در حکمرانی های متحدان مستبد پادشاهی چون تونس و مصر و یمن باعث شد که ریاض برای مقابله با نفوذ منطقه ای ایران علاوه بر رهبری کشورهای متحدان سنتی خود در شورای همکاری خلیج فارس بدنبال اشتراک پنهان راهبردی با اسرائیل هم باشد.
بر اساس گزارشی در روزنامه‌ی اسرائیلی هاآرتص، جلسات منظم با شرکت کارشناسانی از کشورهای اردن، عربستان سعودی و ایالات متحده در خصوص بررسی اقدامات جمهوری اسلامی ایران به‌طور مرتب برگزار میشود با طرح موضوع خریداری دو جزیره‌ی مصر از سوی عربستان سعودی، مساله‌ی روابط اسرائیل و عربستان وارد فاز جدیدی شد، که علناً در حمایت کامل اسرائیل از اقدام سعودیها خود را نشان داد.
پس از آنكه مصر در ماه آوریل سال 2016 با انتقال جزایر دریای سرخ تیران و صنافیر به عربستان سعودی موافقت كرد، وزیر امور خارجه عربستان سعودی گفت كه كشورش به قرارداد معاهده‌ی صلح اسرائیل و مصر در مورد این جزایر احترام خواهد گذاشت که عبارت از تماس مستقیم با اسرائیل در مورد این موضوع است.
در نوامبر سال 2018، نتانیاهو در خصوص قتل جمال خاشقجی که باعث فشارهای زیادی بر ولیعهد سعودی، محمد بن سلمان شده بود، علناً از وی دفاع كرد و اظهار داشت: «برای ثبات منطقه و جهان بسیار مهم است كه عربستان سعودی با ثبات باقی بماند البته، در خصوص روابط دو طرف کار به جایی کشیده بود که یسرائیل کاتس وزیر وقت اطلاعات اسرائیل ضمن درخواست علنی از «سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه عربستان برای دعوت از«بنیامین نتانیاهو» نخست وزیر اسرائیل برای سفر به عربستان اعلام کرده بود: «تل‌آویو می‌تواند در مقابل عادی‌سازی روابط، پیشنهاد مشارکت امنیتی و اطلاعاتی را به عربستان و کشورهای حوزه خلیج فارس بدهد
یکی از اصول سیاست خارجی عربستان سعودی ائتلاف در سطح منطقه و بین المللی بوده است در بحث ائتلاف سازی در بحران یمن وسوریه و نحوه مقابله با برنامه صلح آمیز هسته ایران عربستان نزدیکی امنیتی و اطلاعاتی رو در پیش گرفت.
با عنایت به این مورد، می‌توان گفت مساله‌ی ایران در نقطه‌ی اصلی و اوج روابط دو کشور عربستان و اسرائیل قرار دارد. موضوع یمن، زمینه را برای بهره‌برداری حداکثری اسرائیل از تهدیدهای ناشی از ایران برای عربستان و جهان عرب فراهم نموده، که نتیجه‌ی آن نزدیکی بیشتر این کشورها به هم بوده است. در عین حال، به عاملی بدل شده تا عربستان سعودی، پیوندهای خود با اسرائیل را به نرمی و تدریج عادی‌سازی نماید
از دیگر سو یکی از عوامل اثرگذار در روابط پیدا و پنهان اسرائیل و عربستان سعودی موضوع اصلی دنیای اسلام فلسطین بوده است. آمریکا به عنوان متحد سنتی هر دو کشور از دهه های گذشته در تلاش بوده با مهندسی خاص خود در تحت لوای میانجی گری بین المللی با حل و فصل مسئله فلسطین در قالب صلح اعراب واسرائیل نظم جدیدی را با برتری اسرائیل در منطقه خاورمیانه سازماندهی نماید. در جریان جنگ اسرائیل و غزه در سال 2014، دیوید هارست، سردبیر خبرگزاری خاورمیانه آی، در مقاله‌ای ادعا کرد که عربستان سعودی از اقدامات اسرائیل در این درگیری حمایت می‌کند، و مقامات موساد و سازمان‌های اطلاعاتی سعودی مرتباً ملاقات می‌کنند. با این حال، سفیر وقت عربستان سعودی در انگلستان، محمد بن نوواف بن عبدالعزیز، این امر را که دولت عربستان سعودی با اسرائیل متحد شده بود، انكار كرد و اقدامات اسرائیل علیه غیرنظامیان در غزه را “جنایات علیه بشریت” توصیف كرد.
با این حال او منكر ارتباط دو كشور نبود، با بیان اینکه «هرگونه معامله‌ی پادشاهی عربستان سعودی با اسرائیل محدود به تلاش برای تحقق طرحی برای صلح شده است با این پس از طرح معامله قرن به اصطلاح ( هروله دنیای عر ب) برای نزدیکی پرشتاب به اسرائیل بحث عادی سازی با روابط عربستان سعودی در قالب گفتگوهای دوجانبه وچندجانبه به شکل جدی تری طرح گردید. از دیگر سو در دوره ترامپ با نزدیکی بیشتر سعودی ها به کاخ سفید و طرح صلح ابراهیم و اشتیاق برخی کشورهای عربی نظیر امارات و بحرین……. برای داشتن روابط نزدیک ورسمی با تلاویو تلاشی مضاعفی برای پیوند علنی روابط دوکشور شکل گرفت .
با این وجود با تغییر قدرت در کاخ سفید و قدرت یابی دمکرات ها به رهبری جو بایدن اولویت های سیاست خارجی و منطقه ای آمریکا با دگردیسی های در حوزه های مختلف روبروشد اختلافات حقوق بشری آمریکایی ها با سعودیها ونیز تمرکز آمریکایی در مهار چین در شرق آسیا و عدم تضمین های بیشتر امنیتی باعث روگردانی بن سلمان از متحد سنتی خود شد. از دیگر سو با وجود برقراری رسمی روابط دیپلماتیک امارات متحده عربی ونیز بحرین با اسرائیل سعودی ها برای عادی سازی ملاحظات خاص خود را دارند. در این میان با فروکش کردن تنش های فزاینده منطقه ای و توافق ایران و عربستان سعودی برای مدیریت پرونده های امنیتی عنصری بر چگونگی روابط آینده آن با اسرائیل نیز اثر گذار خواهد بود.
منطق بازی چند وجهی
بن سلمان به عنوان معمار جدید حکمرانی سعودی ها به دنبال طرح های بلندپروازانه خود در قالب برنامه 2030 نیل به رشد پایدار و گذر از اقتصاد نفت محور به اقتصاد دیجیتالی بر پایه اقتصاد فناورانه است. بنابراین هدف کاهش بحرانهای امنیتی منطقه ای ومدیریت تنش ها با همسایگان خود می باشد . بنابراین وی مجبور به گفتگو و صلح سازی با رقبای منطقه ای است ایران کنشگر اصلی غرب و رقیب اصلی سعودی ها در وضعیت موجود تمایل دارد از طریق گفتگو اختلافات خود را با سعودی ها حل کند از نشانگان این تمایل حمایت از توافق آتش بس در یمن و نیز دولت وملت سازی از طریق انتخابات فراگیر در این کشور جنگ زده است .
ولی همانطور که اشاره شد راه نیل به صلح پایدار با ایران هنوز با دشواری های جدی روبروست. یکی از دشواریها مانع تراشی اسرائیل است. نزدیکی احتمالی ایران عربستان به عنوان دو بازیگر اصلی در منطقه می تواند تهدیداتی متوجه منافع اسرائیل سازد. از این رو به موازات گام های لرزان تهران ریاض به سوی همدیگر سنگ اندازی مقامات اسرائیلی روبرو گشت.
به نظر می رسد مقامات سعودی با علم به حساسیت دو دشمن دیرینه خود, در منطقه به یک بازی استراتژیک دست زدند و هدف آنان امتیازگیری از طرفین منازعه است بطوریکه به موازات گام های کوچک برای عادی سازی روابط با ایران به شکل هدفمند گفتگوهای در حوزه های امنیتی و اقتصادی برای برقراری رسمی روابط با اسرائیل در دستور کار قرار دارند.
در این میان دیدارهای اخیر مقامات طرفین در مورد تسریع روابط نشان دهنده جدی بودن موضوع است. در این مسیر سعودیها برای حفظ پرستیژ خود در دنیای اسلام پیش شرط هایی از جمله لزوم بازگشت به طرح دو دولت در سرزمین های اشغالی ونیز مساعدت آمریکا در پیشبرد غنی سازی اورانیوم و برنامه صلح آمیز هسته ایدر مسیر عادی سازی روابط با اسرائیل گذاشتند. در کنار این موضوع بن سلمان با آگاهی از ضعف های جو بایدن خواهان دریافت تسلیحات پیشرفته و تضمین های امنیتی هست. همچنین نگاه بن سلمان با انتخابات 2024 آمریکاست که پیروزی احتمالی ترامپ تحقق رویای تثبیت قدرت وی است .
بن سلمان به ضعف قدرت نتانیاهو هم واقف است وبا علم به نیاز نخست وزیر راست گرایی افراطی اسرائیل برای انحراف افکار عمومی داخل سرزمین های اشغالی از اعتراضات گسترده برای اصلاحات قضایی بدنبال امتیازگیری است .
نتانیاهو نیز از ظرفیت اثرگذار عربستان و شخص بن سلمان در دنیای اسلام به ویژه فلسطین اطلاع دارد. آشتی با عربستان به منزله نفوذ کامل در دنیای عرب و کاستن از دامنه نفوذ گروههای جهادی در سرزمین های اشغالی است .
نتانیاهو در هر صورت نزدیکی سعودی را به عنوان برگ برنده نهایی خود در پیروزی بر رقبا داخلی ونیز تضعیف نفوذ منطقه ای ایران میبینید. بر اساس چنین منطقی هم جو بایدن به رغم دشواری های موجود در میانجی گری بین اسرائیل و عربستان بدلیل مخالفت های افراد تاثیرگذار در کنگره از هم حزبی های وی در مورد امتیاز دهی به سعودی ها ( بدلیل کارنامه سیاه بن سلمان در حقوق بشر قتل خاشقچی و ترس از گسترش سلاح های هسته ای )هرگونه سازش احتمالی امتیاز بزرگ برای حیات سیاسی خود می داند بنابراین تلاش خود را برای نیل به هدف مهم دوچندان کرده است.
نکته دیگر اینکه عادی سازی روابط اسرائیل و عربستان به تبع بر روابط شکننده ریاض- تهران تاثیر منفی خواهد داشت وهرگونه عدم مدیریت هیجان در قبال این موضوع می تواند دوباره غرب آسیا را با دشواری های جدی امنیتی مواجه است بازگشت به فاز رقابت استراتژیک در منطقه ازسوی ایران و عربستان واقعا هزینه زا است. در شرایط موجود چشم انداز روشنی از نظم و امنیت جدید در منطقه به دلیل حضور بازیگر مختلف و منافع متضاد دیده نمی شود. آیا ایران حاضر میشود به رغم نزدیکی مناسبات سیاسی و امنیتی میان عربستان و اسرائیل همچنان به تنش زدایی با این کشور اقدام کند ؟ آیا ایران ابزار لازم را برای مقابله با اقدامات تنش زا از سوی اسرائیل در دست دارد؟ سوالاتی که پاسخ آن نیاز به گذشت زمان و بررسی بیشتر است .
واژگان کلیدی: ریاض, تل آویو , دور , نزدیک,عربستان,اسرائیل,,
