بررسی عضویت ایران در باشگاه بریکس

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

ایران عضویت دائم خود در بریکس را یک «پیروزی استراتژیک» توصیف کرد و مقامات ایرانی از آن به عنوان یک «دستاورد تاریخی» برای کشورشان یاد کردند که پتانسیل آن را دارد تا هژمونی غرب را به چالش بکشد. به گفته کارشناسان، مزیت اصلی پیوستن به این گروه، اثبات این نکته است که تهران دوستان قدرتمندی دارد و می تواند به آن اهرمی در هر گونه مذاکره بیشتر با غرب و مشخصا ایالات متحده بدهد. 

آنچه که ظرف یک و دو سال اخیر قابل توجه بوده این است که ژئوپلیتیک خاورمیانه به طور فزاینده ای پیچیده شد به طوری که برخی از متحدان ایالات متحده در منطقه از جمله عربستان سعودی و امارات متحده عربی شراکت خود با واشنگتن به چالش کشیدند و در مورد مسائلی مانند افزایش تولید نفت، جنگ در اوکراین و روابط خود با ایران و سوریه موضع مستقلی در پیش گرفتند.

در این راستا ایران ضمن پیوستن به سازمان همکاری شانگهای، روابط دیپلماتیک خود را با عربستان سعودی پس از سال ها خصومت در توافقی با میانجیگری چین از سر گرفت. به اعتقاد کارشناسان وقتی همه اینها را جمع کنید، متوجه می شوید که ایران به اندازه یک سال پیش منزوی نیست. برای ایران، چرخش به سوی شرق تا حدودی ناشی از تصمیم دونالد ترامپ،- رئیس جمهور سابق آمریکا- در سال 2018 برای خارج کردن ایالات متحده از توافق هسته ای که سه سال پیش از آن با ایران توسط دولت اوباما منعقد شد – علیرغم پایبندی کامل تهران –  تحمیل شد. به خاطر تحریم ها شرکت های اروپایی فعال در ایران از این کشور خارج شدند و پس از آن بود که دولت ایران گفت که دیگر نمی تواند به غرب برای توسعه اقتصادی اعتماد کند و با تغییر سیاست به روسیه و چین نزدیک شد.

بدین ترتیب در سال 2021، ایران و چین یک توافقنامه اقتصادی و امنیتی امضاء کردند که بر اساس آن چین موافقت کرد در ازای عرضه مداوم نفت ایران با تخفیف، 400 میلیارد دلار در ایران سرمایه گذاری کند که به ایران از نظر اقتصادی کمک خواهد کرد. چین اعلام کرد که آماده است تا دوستی خود را با ایران تحکیم بخشد، اعتماد متقابل را تقویت کند، به حمایت از یکدیگر در موضوعات مربوط به منافع اصلی ادامه دهد و برای پیشرفت بیشتر در مشارکت راهبردی جامع چین و ایران تلاش کند، از سوی دیگر ایران و روسیه روابط امنیتی و نظامی نزدیک تری برقرار کردند(1).

با این حال برخی از کارشناسان معتقدند بریکس برای ایران می تواند از دو جهت سود داشته باشد: از منظر سیاسی، مشروعیت حکومت ایران احیا شود. از منظر اقتصادی نیز دولت ایران می تواند روابط تجاری خود را با کشورهای عضو بریکس گسترش دهد. این پتانسیل به ویژه در صورتی سودمند خواهد بود که ایران بتواند نفت را با حجم مورد نظر خود بفروشد. با این حال، یک چالش یعنی تحریم های ایالات متحده ظاهر می شود که مانع از فروش نفت ایران به دلار است. در اینجا ایده دلارزدایی و ایجاد یک ارز مشترک مورد توجه قرار گرفته است که نه تنها توسط ولادیمیر پوتین، بلکه توسط رئیس جمهور برزیل در جریان گردهمایی اخیر بریکس مورد حمایت قرار گرفت. با این حال، امکان سنجی چنین سناریویی در کوتاه مدت نامشخص است.

لازم به ذکر است ایران مشتاق حمایت از تلاش های بریکس برای دور شدن از دلار آمریکا برای تجارت است. ایران که توسط ایالات متحده تحریم شده و به دلیل محدودیت های بانکی تحت فشار قرار گرفته است، مدت هاست که تلاش می کند دلار را از تجارت خارجی خود حذف کند(2).

به هر حال دولت ایران همچنان این پتانسیل را دارد که صادرات نفتی و غیرنفتی خود را به اعضای بریکس با استفاده از یوان چین، ارزهای محلی و ترتیبات مبادله ای افزایش دهد.این استراتژی می تواند بخش قابل توجهی از فشار ناشی از تحریم های ایالات متحده را کاهش دهد. ممکن است نفوذ یوان چین افزایش یابد، به ویژه با توجه به این که پنج کشوری که در بریکس خواهند بود -آرژانتین، برزیل، ایران، روسیه و عربستان سعودی- از قبل یوان را در پرداخت های خود گنجانده اند. با این وجود، اقتصاددانان معتقدند که دلار آمریکا احتمالا سلطه خود را در میان کشورهای بریکس حفظ خواهد کرد(3).

علیرغم اینکه ایران به دلیل موقعیت استراتژیک و منحصر به فرد جغرافیایی، ذخایر بزرگ انرژی به ویژه نفت و گاز، شبکه حمل و نقل و ترانزیت ارزان و کوتاه، نیروی انسانی جوان و متخصص و دستاوردهای علمی و فناوری روز، شریک قابل اعتماد و تاثیرگذاری در همکاری های دوجانبه و چندجانبه با اعضاء بریکس قلمداد می شود(4) اما برخی دیگر از اعضا نگران هستند که ممکن است تنش های ژئوپلیتیکی با قدرت های غربی افزایش یابد. ضمن اینکه نارندرا مودی، نخست وزیر هند، پیشنهاد کرد که پذیرش بریکس باید منوط به این باشد که کشوری مشمول تحریم های بین المللی نباشد. در صورتی که تحریم های سازمان ملل لغو شود یا اعتراضات گسترده جدیدی همانند سال گذشته رخ ندهد، می توان امیدوار بود اعضای بریکس از ایران در باشگاه خود استقبال کنند(5).

با این حال اضافه شدن ایران، عربستان سعودی و امارات نشان می دهد که دیپلماسی منطقه ای در حال انجام در خلیج فارس با نوعی چندجانبه گرایی  تقویت می شود. به این ترتیب، عضویت در نهادهایی مانند سازمان همکاری شانگهای و بریکس ممکن است همانند یک محافظ موثر و مفید برای رقابت های منطقه ای بین امارات، عربستان سعودی و ایران عمل نماید. این در حالیست که از نظر بسیاری از کارشناسان به نظر نمی رسد عضویت در بریکس بتواند اختلافات بین اعضاء از جمله ایران و عربستان سعودی را حل نماید(6). لازم به ذکر است عربستان سعودی و ایران، سابقه روابط آشفته‌ای دارند و چشم‌انداز کمی برای اقدام منسجم فراتر از تقویت نمایندگی منطقه خاورمیانه و آفریقا در این گروه وجود دارد(7).

با این حال در عصر ظهور نظام چند قطبی، حرکت بریکس برای گسترش عضویت خود چندان شگفت‌انگیز نیست (8) به هر حال گنجاندن عربستان سعودی، بزرگترین صادرکننده نفت جهان، در کنار روسیه، ایران، امارات متحده عربی و برزیل، یعنی تعدادی از بزرگترین تولیدکنندگان انرژی را با بزرگترین مصرف کنندگان جهان در حال توسعه گرد هم می آورد و به این بریکس نفوذ اقتصادی بیش از حد می بخشد(9). از سوی دیگر چین بزرگترین اقتصاد در باشگاه بریکس را دارد که بیش از 70 درصد از 27.5 تریلیون دلار قدرت اقتصادی گروه را به خود اختصاص داده است(10).

چشم انداز

به نظر می رسد سیاست خارجی کلاسیک ایران به تغییرات عمده  نیاز دارد که می بایست یک استراتژی بلند مدت اقتصادی – تجاری در آن ضمیمه شود، چراکه در حال حاضر نظم ژئوپلیتیک منطقه ای منطبق بر روابط ژئواکونومیک است و مسئله امنیت ملی کشورها مستقیما به تعاملات و تبادلات تجاری منطقه ای-فرامنطقه ای مرتبط می باشد. ضمن اینکه نظم جهانی انرژی جدید در قالب ایجاد اجماع میان قدرتهای بزرگ انرژی جهان در بریکس مانند روسیه، ایران و عربستان سعودی می تواند به عنوان یک برگ برنده برای ایران عمل نماید تا این کشور از طریق آن بتواند وزن و نفوذ خود را ارتقاء بخشد، در غیر این صورت از رقابت میان بلوک های قدرتمند اقتصادی باز خواهد ماند و در مرزهای ژئوپلیتیک سنتی خود با تهدیدات گوناگون مواجه خواهد شد.

کلید واژگان: بریکس, ایران, امریکا, عربستان, اقتصاد, مریم وریج کاظمی

1-https://www.nytimes.com/2023/08/25/world/middleeast/iran-brics.html

2-https://www.al-monitor.com/originals/2023/08/raisi-pushes-anti-us-agenda-brics-iran-celebrates-ascension

3-https://www.stimson.org/2023/the-implications-of-irans-inclusion-in-brics/

4-https://www.aa.com.tr/en/politics/iran-calls-brics-membership-strategic-victory-amid-tensions-with-us/2975235

5-https://iranprimer.usip.org/blog/2023/aug/24/iran-join-brics-alliance

6-https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/the-brics-come-to-the-middle-east-and-north-africa

7-https://www.politico.eu/article/brics-summit-south-africa-six-new-countries-join-alliance

8-https://www.aljazeera.com/news/2023/8/25/analysis-what-do-brics-invitations-mean-for-the-middle-east

9-https://time.com/6307945/brics-asks-saudi-iran-other-nations-to-join-to-add-heft

10-https://www.reuters.com/world/middle-east/iran-applies-join-brics-group-emerging-countries-2022-06-27