وضعیت سیاسی و امنیتی قفقاز جنوبی و چالش های فرارو

معصومه محمدی

کارشناس مسائل اوراسیا

مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc

قفقاز جنوبی که روس‌ها بدان فراز قفقاز می‌گویند، نیمه جنوبی سرزمین قفقاز است. ناحیه‌ای میان دریای خزر و دریای سیاه است که شامل کشورهای جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و بخش هایی از شمال باختری ایران و شمال خاوری ترکیه  است.

تاثیر بحران اوکراین بر کشورهای قفقاز جنوبی

قفقاز جنوبی در طول تاریخ چالش های گوناگونی را به خود دیده و آنها را پشت سر گذاشته است.اکنون نیز این منطقه دست خوش بحران ها و چالش هایی است که دستخوش وقایع در حال وقوع در منطقه می باشد. در ميانه جنگ روسيه و اوكراين كه توجهات بين‌المللي را به خود جلب كرده است، در منطقه قفقاز، جامعه ارمنستان از نظر سياسي روزهاي پر التهاب را پشت سر مي‌گذارد. فضاي سياسي ارمنستان به‌شدت دو قطبي شده است و شكاف‌ها و زخم‌هاي التيام نيافته جنگ دوم قره‌باغ همچنان بر فضاي سياسي اين كشور منطقه قفقاز سنگيني مي‌كند.بازگشت مناطق پیرامونی منطقه قره باغ به حاکمیت جمهوری آذربایجان در جریان جنگ 44 روزه،موجب شد ارمنستان بزرگ ترین ناکامی سیاسی و نظامی پس از استقلال را تجربه کند. همین امر شرایط سیاسی پرالتهابی را در شرایط فعلی بر ارمنستان حاکم ساخته است.¹

یکی از مناطقی که در معرض تاثیرات جدی از این جنگ است، قفقاز جنوبی است. چراکه این منطقه مرز ناتو و روسیه به‌حساب می‌آید و علاوه بر این کشورهای آن در برخی طرح‌های مهم برای اروپا (همانند تامین انرژی) مشارکت دارند و پیوستن به اتحادیه اروپا به آن‌ها پیشنهاد شده است. به این مسئله باید توجه ویژه داشت . گرجستان شباهت‌های بسیاری به اوکراین دارد و روسیه دو منطقه جدایی‌طلب این کشور را به‌عنوان جمهوری خودمختار به رسمیت شناخته است و پیوستن گرجستان به ناتو نیز همانند اوکراین از خط قرمزهای مسکو به‌حساب می‌آید. بخشی از جریان مهاجرت از روسیه نیز به گرجستان سرازیر شده است. تفلیس از جنگ تحریم‌ها فاصله گرفته است و نمی‌خواهد در بازار روسیه ضرر کند. این کشور به سمت غرب گرایش دارد، اما آشکارا نمی‌خواهد روابط با مسکو را تشدید کند. منافع کلیدی گرجستان جلوگیری از بازگشایی درگیری‌های ارضی با توجه به تحولات اوکراین است. موازنه ضرر و زیان برای گرجستان هنوز مشخص نیست.²

آذربایجان یکی دیگر از بازیگران این منطقه است که بحران اوکراین بی تاثیر بر آن نبوده است. باکو روابط شراکتی با مسکو دارد، اما تعهدات بیش از حدی ندارد. بحران کنونی تقاضا برای نفت آذربایجان را به شدت افزایش داده است. این کشور درآمد قابل توجهی خواهد داشت. در عین حال، آذربایجان شریک ایالات متحده، بریتانیا، اتحادیه اروپا و سایر بازیگران غربی باقی‌ می‌ماند. بحران اوکراین همچنین‌ می‌تواند توجه روسیه را از موضوع قره باغ منحرف کند. بعید است آذربایجان از چنین تغییری سوء استفاده کند، اما هر دو باکو و آنکارا وضعیت را به دقت زیر نظر دارند.

ارمنستان نیز پاداش‌های خود را از درگیری دریافت‌ می‌کند. ده‌ها هزار روس در حال حرکت به ایروان هستند. ارمنستان با ارائه یک محیط فرهنگی راحت، امکان اقامت طولانی مدت بدون ویزا، روش‌های نسبتا راحت برای اخذ مجوز اقامت و در دسترس بودن خدمات مالی، به یک مرکز مناسب برای آنها تبدیل شده است. ایروان به راه حل بهینه برای کارآفرینان کوچک و متوسط ​​تبدیل شده است که برای صادرات خدمات فکری خود تلاش‌ می‌کنند. این کشور هجوم سرمایه انسانی و به همراه آن یک اثر اقتصادی احتمالی را دریافت‌ می‌کند. در عین حال، ارمنستان همچنان یک کشور آسیب پذیر است. آشفتگی بیش از حد بین المللی و نوسان قیمت کالاها به نفع آن نیست..³

اهمیت قفقاز جنوبی برای روسیه:

قفقاز با پیشینه ی پر فراز و نشیب در دوران بعد از سقوط شوروی، همچنان از نظر استراتژیک برای روسیه اهمّیت استراتژیک دارد. اهمّیت استراتژیک قفقاز برای روسیه را می- توان بر اساس چندین پارامتر توضیح داد: 

• قفقاز نقش کلیدی در بقای روسیه دارد و جایگاه ارتباطی آن برای روسیه بسیار مهم است.
•  بخش قابل ملاحظه ای از افراد ساکن در منطقه ی قفقاز، روس تبار میباشند و روسیه خود را در حمایت از آنها مسئول می داند. بنابراین، نقش پیوندهای قومی و نژادی باعث اهمّیت این منطقه برای روسیه میشود. البتّه در کنار این مسائل، اهمّیت استراتژیکی راههای آبی و بخصوص دریای سیاه برای روسیه را نیز نباید فراموش کرد.⁴

اهداف سیاسی – امنیتی روسیه در منطقه قفقاز

یکی از مهمترین اهداف سیاسی- امنیتی روسیه در منطقه، جلوگیری از نفوذ غرب بویژه گسترش ناتو به شرق و کنترل مشترک مرزها و فضای هوایی این کشورها است. بعد از فروپاشی اتّحاد شوروی، روسیه تلاش کرد تا نیروهای نظامی مستقر در پایگاههای مختلف در این جمهوریها را تحت عنوان نیروهای نظامی مشترک در چارچوب توافق CIS حفظ کند. وجود این نیروها و حفظ پایگاههای نظامی این کشور در خاک دولتهای آسیای مرکزی و قفقاز، نقش مهمّی در تداوم نفوذ کرملین و تأمین منافع آن دارد. روسیه با استفاده از قدرت برتر نظامی و عوامل امنیتی خود، برخی از دولتهای منطقه را که تمایل به لحاظ کردن منافع این کشور در سیاستهای خود ندارند، به طور مستقیم و غیرمستقیم و با بهره گیری از روشهای مختلف مجبور به تغییر سیاست میکند. ⁵

اهداف سیاسی-امنیتی ایالات متحده در قفقاز جنوبی

در خصوص سیاستها و حضور آمریکا باید گفت: قفقاز جنوبی در صدر اولویت های آمریکا قرار دارد؛ به عبارت بهتر می توان گفت: آمریکا در این منطقه به دنبال تضمین ابرقدرتی خود است که این مهم با مسأله ی امنیت انرژی و جلوگیری از اتّحاد استراتژیک کشورهای این منطقه با روسیه پیوند ناگسستنی دارد. ایالات متّحده ی آمریکا همواره به دنبال این بوده که منابع نفت را برای خود متنوّع سازد و میزان وابستگی خود را به نفت خاورمیانه کاهش دهد. پیگیری این ایده باعث شده تا دریای خزر در کانون توجّه ایالات متّحده ی آمریکا قرار گیرد . در یک جمع بندی کلّی، مهمترین عواملی که از نظر دولت آمریکا به این منطقه اهمّیت می بخشند، عبارتند از: الف امکان کنترل روسیه، چین و ایران؛ ب: اهمّیت ژئوپلیتیک منطقه در برنامه ی دراز مدّت آمریکا برای مبارزه با افراط گرایی و تروریسم؛ به ویژه پس از حادثه ی 11 سپتامبر و حمله ی آمریکا به افغانستان، این منطقه از نظر نظامی و امنیتی جایگاه ویژهای در سیاست آمریکا پیدا کرده است. ج:منابع انرژی منطقه؛ با توجّه به افزایش نیاز به انرژی در آینده، وجود منابع نفت و گاز بر اهمّیت منطقه و قفقاز افزوده و موجب رقابت برخی از قدرتهای اقتصادی برای تسلّط بیشتر بر منابع انرژی شده است؛ کشورهای تولید کننده ی نفت در این منطقه به دریای آزاد دسترسی مستقیم ندارند و این امر مانعی در راه رساندن نفت و گاز به سایر مناطق دنیاست که این خود وضعیت سیاسی منطقه را پیچیده تر کرده است.⁶

در جنگ میان ارمنستان و آذربایجان، روسیه به عنوان قدرت منطقهای خواستار نقش هژمون خود می باشد و ترس از نفوذ آمریکا و حفظ هژمون منطقه ای خویش روسیه را در نقش میانجی و حافظ صلح در منطقه واداشته است. یکی از اهداف مهم دیگر روسیه در بحران قره باغ، جلوگیری از توسعه ی نفوذ اسلام بویژه اسلام سیاسی می باشد^. منطقه ی قفقاز جنوبی حایل میان قفقاز شمالی روسیه و جهان اسلام به ویژه ایران و ترکیه می باشد؛ دو کشوری که هرکدام روسیه را چالشی بزرگ برای نفوذ خود در منطقه میدانند. مسلّماً مسکو از توسعه ی نفوذ اسلام – چه اسلام شیعی ایران و چه اسلام سنّی ترکیه- در منطقه و سرایت آن به داخل مرزهای خود به شدّت احساس خطر میکند.⁷

اهداف سیاسی – امنیتی ترکیه در قفقاز جنوبی

در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروری، قفقاز یکی از مناطق بی ثبات منطقه تبدیل شده است. کشورهای موجود این بخش جهان خطرات امنیتی بزرگی را در اطراف خود داشته اند. جنگ ها و تنش های  زیاد بین آذربایجان و ارمنستان و روسیه که هنوز هم آتش زیر خاکستر هستند و  ممکن است دامن کشورهای مختلف را بگیرد از دغدغه های اصلی این منطقه و کشورهای همجوار می باشد. در کنار این بی ثباتی، این درگیری ها در قفقاز جنوبی به عرصه رقابت کشورهای منطقه هم تبدیل شده است که ایالت متحده، روسیه، اروپا، رژیم صهیونیستی، ایران و … در آن دخیل هستند. با تمام این اوصاف ظهور دولت های استقلال یافته قفقاز چالش هایی را برای ترکیه ایجاد و در عین حال نقش آن را افزایش داده است که امروز نقش ترکیه را در تحولات قفقاز می توان تحلیل کرد.  فروپاشی اتحادیه شوروی خطر صد ساله شوروی را از بین برد اما خطر ترکیه را بیشتر کرد و امروز ترکیه خود را بازیگر مهم در منطقه تصور کرده در حالی که قبلا از دخالت در منطقه اجتناب می کرد در حال حاضر تغییر وضعیت داده است.

طبیعتا نقش ترکیه در منطقه قفقاز و فعال بودن شرکت های مختلف در آذربایجان، گرجستان و مراکز آموزشی مختلف در این کشورها، ارائه بورسیه های تحصیلی مجانی برای داوطلبان و آموزش نیروهای جوان کارآمد به عنوان دیپلمات در زیر چتر وزارت خارجه ترکیه و حضور مستمرشان در وزارت خارجه، کانال های تلویزیونی ترکیه در آذربایجان، همه و همه در کنار انجام مانورهای دو جانبه و سه جانبه برای تحقق اهداف ترکیه است. ترکیه از گذشته و دوره عثمانی تا امروز و حتی از دوره تاسیس جمهوری توسط آتاتورک هیچگاه منطقه قفقاز را در پارامترهای سیاسی اش فراموش نکرده و بعد از دهه نود میلادی هم قفقاز را اولویت خود قرار داده است. ترس از اسلام رادیکال یکی از بیم های جدی پایگاه غرب بوده است که این موضوع عاملی در تقویت حضور در سی سال اخیر به عنوان یک بازیگر فعال در منطقه قفقاز شده است. تشویق کشورهای تازه استقلال یافته با الگوی ترکی و دموکراسی سکولار در ترکیه هم خود الگوهای تازه ایی است که نقش و حضور او را در قفقاز هموار تر کرده است.⁸

با توجه به مطالب بیان شده هر تغییر و دگرگونی در نظام بین الملل عاملی در تغییرات سیاسی- امنیتی در دیگر کشورها خواهد بود و منطقه قفقاز نیز مصون از این تغییرات و چالش ها نمی باشد . اما آنچه در این میان حائز اهمیت است استفاده بهینه از فرصت های به وجود آمده در جهت کسب منافع بیشتر است. هر یک از کشورهای قفقاز جنوبی به دلیل درگیر شدن در چالش های امنیتی منطقه با حفظ موجودیت و تمامیت ارضی خویش سعی در بهره برداری از بحران پیش آمده در اوکراین می باشند تا نفوذ و ارتباطات خود را در نظام بین الملل عمیق تر و شفاف تر سازند . البته شایان ذکر است که در این رویدادها هر عاملی که در محدوده خطوط قرمز روسیه قرار بگیرد با آن به شدت برخورد می نماید.

واژگان کلیدی:قفقاز جنوبی , قره باغ , ارمنستان,آذربایجان , گرجستان,روسیه,

منابع:

• ¹ http://iras.ir/?p=5090
• ²Pascual, 2008 C. Pascual The geopolitics of energy: from security to survival http://www.brookings.edu/papers/2008/01_energy_pascual.aspx (2008)
• ³Vol. 17, No. 2 (Spring 2018), pp. 47-60 14 pagesPublished by: Partnership for Peace Consortium of Defense Academies and Security Studis Institutes

https://www.jstor.org/stable/26936538

• ⁴حاتمی، تورج1381برخورد منافع روسیه و آمریکا در آسیای مرکزی و قفقاز، تهران: پژوهشکده آسیای مرکزی و قفقاز
• ⁵  وحیدی، موسی الر ضا 1380:چالشها و فرصتهای فراروی سیاست خارجی روسیه”، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، بهار.
• ⁶ واعظی، محمود1386پیامدهای بحران گرجستان”، فصلنامه راهبرد، سال 81 ،شماره 58.
• ⁷ رشیدی احمد و ماری ملکی 1398 منافع روسیه و بحران های منطقه ای قفقاز جنوبی دوفصلنامه سیاست و روابط بینالملل، سال سوم، شمارهی پنجم، بهار و تابستان 8931 ،صص 839-817
• ⁸ https://www.khabaronline.ir/news/1582607