تحولات ژئوپلیتیکی و سیاسی شرق و جنوب شرق آسیا در 2022-2021

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح– IPSC

پاندمی کووید 19 و سویه های مرتبط با آن، منجر به مرگبارترین فاجعه در سراسر منطقه شرق و جنوب شرق آسیا شد که مستقیما باعث گردید ناآرامی‌های سیاسی در کشورهای منطقه بخصوص در مالزی، تایلند و میانمار تشدید شود. در این راستا، دلتا کووید19 درست زمانی که دولت مالزی در 2021 تا حد زیادی تنش سیاسی را تحت کنترل درآورد بار دیگر تشدید و به سرعت افزایش یافت و تا حد زیادی دولت محی الدین یاسین را به چالش کشاند.

در تایلند نیز اعتراضات گسترده موسوم به «اتحاد چای شیر» از جایی که سال گذشته متوقف شد ادامه یافت و معترضان خواستار اصلاحات در نظام سلطنتی، تغییر قانون اساسی و استعفای نخست وزیر پرایوت چان اوچا و دیگر خواسته های شدند. مانند جنبش سال گذشته، تظاهرات را عمدتاً جوانان هدایت کردند اما برخلاف سال گذشته، اعتراضات به سرعت تبدیل به خشونت شد و معترضان ناامید چندین بار تلاش کردند تا به سمت اقامتگاه نخست وزیر راهپیمایی کنند و خواهان استعفای پرایوت شدند، اما با گلوله های پلاستیکی، ماشین های آب پاش و گاز اشک آور مواجه گردیدند. این در حالیست که تنها حدود 6 درصد از مردم تایلند به طور کامل واکسینه شده اند که کمترین میزان در جنوب شرقی آسیا قرار دارد. در همین حال، بحران سیاسی و حقوق بشر در میانمار همچنان به عمیق‌تر شدن ادامه می‌دهد زیرا پاندومی عمدتاً کنترل نشده است(1).

با توجه به اینکه از سال2011 یعنی از زمان دولت اوباما با سیاست چرخش به شرق آسیا، بازی بزرگ جدید در منطقه شرق و جنوب شرق آسیا آغاز شده (2)، دولت بایدن نیز تعامل خود را با جنوب شرق آسیا افزایش داد، منطقه ای که آن را مرکزی در استراتژی رقابت خود با چینی که از نظر نظامی قوی تر و در حال گسترش است، می داند(3).

موضوع بزرگ و اساسی در این منطقه در طی سال گذشته، مطالبات مستمر پکن برای برتری منطقه ای با ابزار ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک بوده است. ضمن اینکه کشورهای عضو«ASEAN» اکنون به خوبی با نفوذ فزاینده ای که چین به عنوان مرکز اقتصادی منطقه خواستار آن است، هماهنگ شده اند. در حالی که سیاست جدید گردش دوگانه چین بسیار تبلیغاتی است و استراتژی آن برای محرک‌های داخلی یعنی تولید و مصرف، فاقد جزئیات دقیق است و تلاش‌های گذشته برای افزایش مصرف داخلی به عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی برای مطابقت با اروپا و ایالات متحده امریکا، ضعیف بوده است (4).

از سوی دیگر، در آغاز سال 2022، کامبوج ریاست«ASEAN» را بر عهده گرفت و برای پیشبرد دستور کار منطقه ای در پس زمینه رقابت ژئوپلیتیکی فزاینده موقعیت خوبی دارد. اولویت‌های این کشور به عنوان رئیس منطقه ای، پذیرش فناوری دیجیتال توسط شرکت‌های خرد، کوچک و متوسط، حمایت از زنان و جوانان کارآفرین، و ارتقاء سطح ثبات و امنیت در منطقه شرق و جنوب شرق آسیا است. اما در جبهه بین المللی، همچنان ردپای جهانی چین همانند سال های گذشته محسوس تر خواهد بود. در 9 دسامبر 2021، معاون وزیر امور خارجه چین پیشنهاد ابتکار توسعه جهانی(GDI) را مطرح کرد و از جامعه بین المللی خواست تا مشارکت برای توسعه جهانی را تقویت کنند و اجرای دستور کار 2030 را با هدف توسعه جهانی قوی تر، سبزتر و متعادل تر تسریع بخشند. 

لازم به ذکر است، توسعه جهانی ابتکاری است که توسط چین برای حمایت از رونق و توسعه همه جانبه کشورهای در حال توسعه، بهبود اقتصاد جهانی در دوران پس از پاندمی و تقویت همکاری های بین المللی ارائه شده است. این طرح اولویت اصلی را به توسعه می دهد و هدف آن رسیدگی به نیازهای ویژه کشورهای در حال توسعه است. با در نظر گرفتن چالش‌های حاد و فرصت‌های در حال ظهور، توسعه جهانی هشت حوزه اولویت‌دار همکاری را شناسایی کرده و مسیرهای را برای تسریع اجرای دستور کار 2030 ترسیم می‌کند. اهداف توسعه جهانی بر این اصل استوار است که هیچ کشوری نباید عقب بماند و همچنین متعهد به پُر کردن شکاف شمال-جنوب و ریشه کن کردن نابرابری در داخل کشورها است(5). بی شک، ویژگی‌های فرهنگ سیاسی شرق و جنوب شرق آسیا تأثیر قابل‌توجهی بر پویایی عملکرد و توسعه سیاسی در منطقه می‌گذارد(6)، از این رو در این منطقه، ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک در ابعاد چندگانه ایفای نقش کرده و الگوهای پیچیده ای از رقابت، درگیری، همکاری و حتی از هم گسیختگی ایجاد می کنند که همگی در یک زمان آشکار می شوند(7).

در سال گذشته منطقه شرق و جنوب شرق آسیا در معرض رقابت برای تسلط سیاسی، نظامی و نفوذ اقتصادی قدرتهای منطقه ای و جهانی قرار داشت، از این رو نظم جهانی در آینده به طور قطعی در این منطقه شکل می گیرد. در این میان سه قدرت اقتصادی اول در این منطقه یعنی چین، ژاپن و کره جنوبی با توجه به بهبود سطح استاندارد زندگی و روندهای جمعیتی در یک کشمکش دائمی برای افزایش نفوذ خود در سطح منطقه و جهان هستند (8). ضمن اینکه معضل مالاکا به عنوان اصلی ترین موضوع سیاست خارجی کشورهای مهم شرق و جنوب شرق آسیا کماکان خوراک سیاسی مهمی هست که در طی سالهای گذشته  زنجیره ای از تهدیدات را به وجود آورد که به طور مستقیم می توان تنش های ژئوپلیتیکی را در این منطقه شدت بخشید. بخصوص چین و هند در کشاکش رقابت های ژئوپلیتیکی قرار گرفتند چراکه چین تقریبا 80درصد از واردات انرژی نفت و گاز خود را از طریق تنگه مالاکا دریافت می کند و هند به عنوان رقیب چین بر این تنگه نظارت دارد. از این رو، همکاری های استراتژیک با شرکای بین المللی که به دنبال ایجاد یک ائتلاف اقتصادی علیه چین هستند برای هند کلیدی خواهد بود. طرح هند برای گسترش فعالیت های نظامی در مجمع‌الجزایر مالایی، پیش‌بینی قدرت منطقه‌ای آن را تکمیل می‌کند و در عین حال خطراتی را که در برابر جاه‌طلبی چین برای هژمونی منطقه‌ای تعادل ایجاد می‌کند، می‌افزاید(9).

بی شک منطقه شرق و جنوب شرق آسیا بیشترین علاقه ژئواستراتژیک را برای چین به عنوان یک قدرت بزرگ در حال رشد و همچنین برای ایالات متحده و متحدش ژاپن داشته است. برای ایالات متحده امریکا مهار چین صرفا یک مصلحت برای سیاست های انتخاباتی نیست، بلکه یک گزینه اجتناب ناپذیر برای کشورهای دریایی از جهت مهار دولت های قاره ای و یک استراتژی امنیت ملی ضروری با هدف حفظ هژمونی جهانی است. برای دستیابی به هدف کاهش سرعت توسعه چین و حفظ سلطه سیاسی ایالات متحده بر منطقه شرق و جنوب شرق آسیا، ایالات متحده طی سال های گذشته رایزنی های برای ایجاد یک سیستم اتحاد دریایی انجام داد از این رو، اتحاد بین ژاپن و ایالات متحده بیشتر تقویت شد زیرا ژاپن همچنان محور استراتژیک این سیستم است. با این حال، درک ژاپن از منافع و تفکر استراتژیک به طور کامل با ایالات متحده امریکا همسو نیست، در نتیجه، ژاپن استراتژی هایی را با درجه خاصی از خودمختاری انتخاب می کند، که در نهایت اجرای استراتژی های ژئوپلیتیک ایالات متحده را محدود می کند(10).

کلید واژگان: شرق, جنوب شرق آسیا, آسیا, چین, کووید19،, پاندومی,، ژئوپلیتیک, امریکا, مریم وریج کاظمی

1. https://www.csis.org/blogs/latest-southeast-asia/latest-southeast-asia-august-19-2021
2. https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/asia-2017-0049/html
3. https://www.reuters.com/world/china/us-army-keen-expand-southeast-asia-access-amid-china-worries-2021-12-01
4. https://www.global-counsel.com/insights/blog/southeast-asia-2021-three-political-themes-watch
5. https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/topics_665678/kjgzbdfyyq/202112/t20211210_10466584.html
6. https://oxfordre.com/politics/view/10.1093/acrefore/9780190228637.001.0001/acrefore-9780190228637-e-1973
7. https://asia.fes.de/our-work/geopolitics-of-asia
8. https://eias.org/event/the-changing-geopolitical-and-geo-economic-dynamics-in-east-asia
9. https://carnegieendowment.org/2021/10/13/china-s-influence-in-south-asia-vulnerabilities-and-resilience-in-four-countries-pub-85552
10. https://www.worldscientific.com/doi/10.1142/S2737557921500108