پیامدها و تاثیرات اجلاس شورای همکاری خلیج‌فارس با آسیای مرکزی

معصومه محمدی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

نشست افتتاحیه «آسیای مرکزی + شورای همکاری خلیج فارس» که اخیرا در عربستان سعودی برگزار شد، نقطه عطف مهمی در تقویت همکاری های بین منطقه ای بین کشورهای خلیج فارس و آسیای مرکزی است. در پی اجلاس سران خلیج فارس-آسیای مرکزی که در جده برگزار شد بدیهی است که کریدور شورای همکاری خلیج فارس-آسیای مرکزی دارای پتانسیل تحول عظیمی هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی است. این می تواند راه را برای افزایش ثبات، رفاه و همکاری در منطقه ای که می تواند یکپارچه واحد باشد، هموار کند1.

این اجلاس که توسط عربستان سعودی آغاز شد، با هدف تقویت روابط در تجارت، اقتصاد، فرهنگ و امور بشردوستانه و در عین حال ساده‌سازی پروژه‌های سرمایه‌گذاری است. از آنجایی که کشورهای خلیج به طور فعال در منطقه سرمایه گذاری می کنند، این اجلاس به عنوان بستری برای تحکیم مشارکت ها و ایجاد مکانیسمی واحد برای تقویت حضور و نفوذ منطقه ای آنها، با وجود فاصله جغرافیایی و چالش های موجود، عمل می کند. در میان پیچیدگی‌های چشم‌انداز جهانی در حال تحول و ظهور رقابت قدرت‌های بزرگ، این کریدور فرصتی تاریخی برای قدرت‌های منطقه‌ای فراهم می‌کند تا نقش خود را در شکل‌دهی به سرنوشت خود نشان دهند. شورای همکاری خلیج فارس و کشورهای آسیای مرکزی باید یک شورای بین المللی جدید برای دستیابی به این استراتژی فراگیر ایجاد کنند2.

در واقع عربستان سعودی به عنوان بزرگترین و یکی از تاثیرگذارترین کشورهای منطقه خلیج فارس و بازیگری مهم در جهان اسلام، اهمیت عامل مذهبی را به عنوان عنصری وحدت بخش در برقراری ارتباطات سیاسی، اقتصادی و … قرار داده است. در قلب این شورا یا کریدور پیشنهادی یک همکاری تجاری و اقتصادی متحول کننده نهفته است. برجستگی شورای همکاری خلیج فارس در زنجیره تامین انرژی و صنعتی شدن جهانی مکمل منابع طبیعی فراوان آسیای مرکزی از جمله نفت، گاز، مواد معدنی و محصولات کشاورزی است. نزدیک‌تر کردن این مناطق به یکدیگر مزیت‌های متعددی را باز می‌کند، اقتصاد آنها را متنوع می‌کند و حجم تجارت آنها را برای تقویت رونق در سراسر کریدور گسترش می‌دهد3. 

یک سال پیش ریاض میزبان اولین نشست وزیران «شورای همکاری برای کشورهای عربی خلیج فارس – آسیای مرکزی» بوده است. در این نشست وزرای خارجه کشورهای حوزه خلیج فارس (عربستان سعودی، امارات متحده عربی، کویت، بحرین، عمان و قطر) و کشورهای آسیای مرکزی (قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان) حضور داشتند. شرکت کنندگان بر تشدید همکاری در زمینه های مختلف از جمله بازگرداندن زنجیره های تامین مختل شده به دلیل همه گیری، تقویت امنیت غذا، انرژی و آب، توسعه انرژی سبز، رسیدگی به چالش های زیست محیطی، تبادل بهترین شیوه ها و ایجاد مکانیسم های تجاری و سرمایه گذاری مناسب توافق کردند.

اجلاس اخیر که در جده، پایتخت مالی عربستان سعودی برگزار شد، با هدف نظام‌مند کردن و نهادینه کردن تعاملات بین کشورهای خلیج فارس و پروژه‌های آنها در آسیای مرکزی است4.

سرمایه گذاری کشورهای خلیج فارس در آسیای مرکزی

کشورهای عرب خلیج فارس به طور فعال در منطقه سرمایه گذاری کرده اند و مشارکت های اقتصادی و پروژه ها را تقویت می کنند. شکی نیست که سنگ بنای توسعه کریدور مستلزم سرمایه گذاری قابل توجهی در زیرساخت ها است که امکان حمل و نقل یکپارچه افراد، کالاها، خدمات و ایده ها را فراهم می کند. این سرمایه گذاری باعث رشد اقتصادی و از این رو رفاه بیشتر برای مردم در سراسر این مناطق خواهد شد.  چندین فرصت سرمایه گذاری در بخش های حیاتی منطقه آسیای مرکزی مانند گردشگری، انرژی های تجدیدپذیر و برق آبی، کشاورزی، گردشگری و خدمات بهداشتی وجود دارد که همه آنها می توانند توسط عربستان سعودی کشف شوند5.

به عنوان نمونه ای از فرصت های موجود، می توان روابط سازنده قزاقستان و عربستان سعودی را بررسی کرد. برای شروع، پادشاهی عربستان یکی از اولین کشورهایی بود که استقلال قزاقستان را به رسمیت شناخت و روابط دیپلماتیک و راهبردی برقرار کرد، زیرا این کشور آسیای مرکزی با چالش‌های فراوان دوران پس از فروپاشی شوروی مواجه بود. این رابطه به دلیل تعهد متقابل و اراده سیاسی قوی هر دو کشور به سرعت به یک رابطه چندوجهی و متنوع تبدیل شد. قزاقستان حمایت مالی قابل توجهی از صندوق سرمایه گذاری مستقل عربستان سعودی دریافت کرد که نشان دهنده فرصت های بالقوه برای همکاری بیشتر است. در سال های اخیر، چشم انداز همکاری بین دو ملت با پویایی قوی تری پیش رفته است. از زمان برقراری روابط دوجانبه، 85 دیدار متقابل در سطوح مختلف انجام شده است. در طی این بازدیدها، دو طرف توافق کردند که سرمایه‌گذاری‌های بالقوه عربستان سعودی در بخش نفت قزاقستان، به ویژه در اکتشافات زمین‌شناسی را بررسی کنند. علاوه بر این، فرصت هایی برای قزاقستان برای صادرات کالاهای کشاورزی از جمله محصولات حلال به عربستان سعودی وجود دارد. با تبدیل شدن انتشار کربن به موضوع تمرکز جهانی بیشتر، پتانسیل قوی برای همکاری در زمینه انرژی هسته ای، از تامین اورانیوم از قزاقستان تا تامین فناوری های هسته ای نیز وجود دارد. علاوه بر این، هر دو کشور به طور مشترک در حال توسعه پروژه‌هایی در صنعت فضایی هستند که عاملی کلیدی برای رشد و حاکمیت آینده است6. 

توسعه روابط تجاری و اقتصادی دوجانبه بین آستانه و ریاض نیز تأثیر مثبتی بر گسترش فرصت ها در بخش لجستیک استراتژیک خواهد داشت. کریدور دریای خزر از اهمیت قابل توجهی برخوردار است، زیرا قزاقستان نقش مهمی در اتصال چین، آذربایجان، گرجستان، ایران و ترکیه ایفا می کند. این پیوندهای تجاری به ثبات و یکپارچگی بیشتر بین همه اعضا قدرت می بخشد و به جای ایجاد اختلال و درگیری، همکاری و تجارت را ارائه می دهد. این ثابت می کند که چشم انداز یک کریدور یا شورای نزدیکتر شورای همکاری خلیج فارس- آسیای مرکزی فراتر از اقتصاد صرف است. این ادغام نوید همسویی سیاسی و استراتژیک را می دهد و همکاری در مورد چالش های مشترک مانند تهدیدات امنیتی و عدم قطعیت های ژئوپلیتیکی را تشویق می کند. آنها با هم می توانند ثبات منطقه ای را تقویت کرده و به تلاش های جهانی برای ایجاد صلح کمک کنند

از دیگر نمونه های همکاری می توان به موافقتنامه های سرمایه گذاری ازبکستان به ارزش 14 میلیارد دلار که با عربستان سعودی منعقد شده است و شاهد افزایش سرمایه گذاری های امارات متحده عربی به ویژه در بخش انرژی خود است اشاره کرد. قطر همچنین سرمایه گذاری های قابل توجهی  از جمله پروژه 100 میلیون دلاری برای ساخت بزرگترین مسجد در تاجیکستان7.در منطقه انجام داده است،

ظهور فرمت “جدید”

ایجاد این قالب نشان دهنده تجمع ژئوپلیتیکی جدید پروژه های بزرگ در منطقه است که توجه بازیگران خارجی مانند روسیه، ایالات متحده، چین، اتحادیه اروپا، ایران و ترکیه را به خود جلب می کند. شورای همکاری خلیج فارس که به عنوان یک بازیگر خارجی عمل می کند، در حال حاضر به دنبال اتخاذ رویکردی واحد نسبت به کشورهای آسیای مرکزی است. از لحاظ تاریخی، کشورهای خلیج‌فارس پروژه‌های تجاری و عبادتگاه‌های فردی را در منطقه دنبال کرده‌اند که مستقل از یکدیگر عمل می‌کنند. این اجلاس فرصتی برای تقویت حضور کشورهای خلیج فارس در آسیای مرکزی از طریق یک مکانیسم واحد فراهم می کند8.

مبانی مذهبی و فاصله جغرافیایی

عامل دینی، اسلام، نقشی حیاتی در نزدیک کردن کشورهای حوزه خلیج فارس و آسیای مرکزی دارد. با این حال، فاصله جغرافیایی بین دو منطقه یک چالش بوده است که بر رقابت پذیری کلی سرمایه گذاری کشورهای خلیج فارس در آسیای مرکزی تأثیر می گذارد. با وجود پایگاه مذهبی قوی، دیگر بازیگران خارجی مانند چین و روسیه در منطقه تأثیرگذارتر بوده اند. نظارت بر توسعه وضعیت برای درک پیامدهای بلندمدت قالب جدید ضروری خواهد بود9.

علاوه بر این، کریدور نقش حیاتی تری را به عنوان بستری برای جلوگیری از گسترش درگیری ها در داخل منطقه ایفا می کند. تقویت همکاری و گفت‌وگو میان کشورهای شرکت‌کننده، محیطی از اعتماد و درک متقابل ایجاد می‌کند و به طور مؤثر نیروهای بی‌ثبات‌کننده خارجی یا داخلی را بازدارنده می‌کند. این رویکرد یک جبهه متحد ایجاد می کند و منطقه را با صدایی قوی توانمند می کند که ظرفیت آن را برای هدایت چالش های ژئوپلیتیکی افزایش می دهد. این یک مسیر روشن برای ثبات و امنیت ارائه می دهد و آن را در برابر پیامدهای بالقوه درگیری های جهانی محافظت می کند. بدون شک اجلاس سران خلیج فارس و آسیای مرکزی در زمینه هایی مانند سرمایه گذاری، اقتصاد و تجارت تاثیرات مثبتی خواهد داشت. از این رو، کریدور شورای همکاری خلیج فارس-آسیای مرکزی نشان دهنده مسیری به سوی رفاه و همکاری است که نویدبخش مزایای چندوجهی برای همه کشورهای درگیر است. با حرکت رو به جلو، کریدور شورای همکاری خلیج فارس – آسیای مرکزی می تواند مسیر پیشرفت و رشد متقابل را ترسیم کند. از آنجایی که پویایی جهانی دستخوش دگرگونی های سریع می شود، کریدورهای استراتژیک مانند این پتانسیل را دارند که پویایی قدرت جهان را مجدداً تنظیم کنند و برای آینده ای بهتر فشار بیاورند10.

به طور خلاصه شورای همکاری خلیج فارس- آسیای مرکزی، بر خلاف مفهوم مبهم و کمتر جذاب جنوب جهانی، که قابل دستکاری است، رویکردی متمرکز و عمل گرایانه ارائه می دهد. این امر همکاری بین مناطق با درک و فرهنگ مشترک را تشویق می کند و آنها را قادر می سازد تا چالش های جهانی را با انعطاف پذیری و رشد برای همه مردم خود پشت سر بگذارند.

اجلاس شورای همکاری خلیج فارس با آسیای مرکزی می‌تواند تاثیرات مهمی در منطقه داشته باشد. این اجلاس می‌تواند به تقویت همکاری‌های اقتصادی، امنیتی و سیاسی بین این مناطق منجر شود. همچنین، این اقدام می‌تواند به کاهش تنش‌ها و افزایش تبادلات تجاری و فرهنگی بین این دو منطقه کمک کند. البته نتایج نهایی و واقعی از این اجلاس وابسته به تصمیمات و تعاملات دقیق بین کشورها خواهد بود. ممکن است این اجلاس منجر به ایجاد توافق‌های جدید در زمینه‌های مختلف مانند اقتصاد، انرژی، تجارت، حمل و نقل، و تبادل دانش و فناوری شود. همچنین، تعاملات سیاسی و دیپلماتیکی میان کشورهای عضو می‌تواند به حل برخی از مسائل منطقه از جمله تنش‌ها و مناقشات کمک کند. این اجلاس می‌تواند نقطه عطفی در راستای تقویت همکاری‌های منطقه‌ای باشد و به تعدیل رقابت‌ها و تعارضات کمک کند. همچنین، این اجلاس می‌تواند فرصتی برای بهبود روابط بین کشورهای مختلف باشد و از طریق تبادل نظر و تفاهم مشترک، به حل مشکلات و تنش‌ها پیش برود. افزایش تعاملات مردمی و فرهنگی نیز می‌تواند به تقویت ارتباطات بین این دو منطقه کمک کند و به فهم بهتر از یکدیگر منجر شود. از طرف دیگر، این اجلاس ممکن است باعث بروز برخی از نگرانی‌ها یا اختلافات نیز شود که باید به صورت مسئولانه و دیپلماتیک مدیریت شوند. در کل، پیامدها و تاثیرات اجلاس مذکور وابسته به عوامل متعددی از جمله اراده کشورهای حاضر، شرایط بین‌المللی، توافقات دقیق و تصمیمات نهایی آن‌ها خواهد بود.

واژگان کلیدی:آسیای مرکزی, کشورهای, خلیج فارس, عربستان سعودی, اجلاس ,شورای همکاری

منابع:

1https://www.specialeurasia.com/2023/07/18/central-asia-gcc-geopolitics

2https://www.arabnews.com/node/2341846

3https://fm.gov.om/joint-statement-of-the-gcc-central-asia-summit/

/4 https://www.fananews.com/en/gcc-central-asia-summit-issues-joint-statement/

5https://gulfif.org/gcc-central-asia-summit-an-opportunity-for-the-two-regions/

6https://astanatimes.com/2023/07/gcc-central-asian-summit-sets-unprecedented-regional-cooperation-model-says-kaziss-expert/

7https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/notes/2007/N3579.pdf

8https://www.farsnews.ir/news/14020428000791

9https://www.iess.ir/fa/translate/3534/

10https://www.isna.ir/news/1402042818729