راه حل پایان بحران لیبی

فاطمه خادم شیرازی 

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

با اعلام هیأت سازمان ملل در لیبی ، انتخابات سراسری ریاست جمهوری و پارلمانی در ۲۴ دسامبر ۲۰۲۱ در راستای ساخت یک دولت مدنی دموکراتیک و با ثبات به منظورپایان دادن به بحران لیبی  کلید خورد. توافق بر سر ساز و کار انتخاب شورای ریاستی جدید متشکل از سه عضو و یک نخست وزیر جهت نظارت بر دوره انتقالی بعداز هفته ها گفت وگو،نشان گر این است که لیبی با جریان پیش رو در صورت موفقیت یک انتخابات سالم و امن، معادلات بازیگران داخلی و خارجی را برهم خواهد زد.آیا دادن رای اعضای مجمع گفت وگوی سیاسی لیبی به نامزدهای پست های رهبری در دولت انتقالی، باعث اتحاد نیروهای درگیر و کاهش بحران لیبی خواهد شد؟

يكي از مهم‌ترين دلايل بحران لیبی  اين حقيقت است كه بحران های طایفه ای  قبیله ای منجر به یک جنگ 9 ساله شده ، و یک سری از این بحران ها هم در حين جنگ اتفاق افتاده است. در بحران های سیاسی لیبی ، محیط داخلی ، منطقه ای و محلی دخالت دارند.بسترهای آسیب پذیری لیبی فقط به تهدید امنیتی علیه نظام حاکم نیست ، زیرا این  بحران هم در سطح داخلی و هم بین المللی ، امنیت ملی لیبی را با خطر جدی روبه رو ساخته است.

شروع بحران لیبی برخلاف بسیاری از بحران ها که در بستر توسعة سیاسی آرام شکل می گیرند؛ بر اثر برخوردها، واکنش ها و تصمیم گیری های نادرست داخلی، تضادهای ایدئولوژیکی ،حملة نظامی کشورهای خارجی به مرزهای لیبی با اهداف کودتا، اقدامات خرابکاری، عصبیت های قومی و نژادی و … به یک بحران بزرگ تبدیل شده است. 

بحران لیبی با ریشة داخلی از میان 140 قبیله و 2000 طایفه ، و50 قبیله که حضور انکارناپذیری در صحنه سیاسی لیبی دارند،آغاز شد. قبیله پایه و محور ساختار اجتماعی لیبی را تشکیل می دهد.نیروهای اسلام گرای لیبی از دو دسته اخوانی ها و افراطی ها تشکیل شده ، و هر گروه خواهان پایه ریزی یک نوع نظام سیاسی خاص می باشند. اخوانی ها در فروپاشی نظام قذافی نقش پررنگی داشتند، و معتقدند باید حکومتی با الگوی ترکیه داشته باشند.لذا این اسلام گرایان اخوانی به تأسیس حزب عدالت و سازندگی پرداخته وتوانستند 120 کرسی را به خود اختصاص دهند.

اما سلفی ها و اسلامگرایان افراطی تلاش کردند مجلس و شورا های مردمی را القا کنند.این گروه که در حال حاضر باعث ناامنی های لیبی شده همان انصارالشریعه هستند.گروه های مختلف سلفی و جهادی نظیر درع لیبیا، فجر لیبی، الزاویه، مصراته، الخمس، صلاح ، البرکی، نیروهای صاعقه و گردان 319 و… در این بحران نقش اساسی دارند.

در کنار نیروهای اسلام گرا، لیبرال و سکولار در عرصه سیاست لیبی حضور دارند،که ژنرال حفتر و نظامیانِ حامی قذافی هستند که از محبوبیت زیادی در بین مردم برخوردارند.پیروزی آنان در انتخابات پارلمانی سال 2014 و ابطال آرای این گروه از طرف اخوانی ها،آنان را به شرق لیبی هدایت و یک دولت مجزا تشکیل دادند. بحران انتخاباتی تبدیل به یک جنگ داخلی برعلیه اسلام گرایان و سلفی ها شد.در این میان شبه نظامیان با گروه هایی هم چون ثوار طرابلس، قوه الردع، مصراته، ترهونه و زنتان از فرصت استفاده کرده با اغتشاش و ناامنی بحران لیبی را گسترش دادند.

در طول جنگ های داخلی، کنش ها و واکنش های طرف های بحران وارد مرحلة جدیدی که علاوه بر خشونت ، پای بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای نیز در لیبی باز کردند. دولت طبرق در شرق لیبی به رهبری ژنرال حفتر با گروه های شبه نظامی و با حمایت  های مالی و تسلیحاتی کشورهای مخالف اخوانی ها چون مصر،امارات، عربستان و از فرانسه و روسیه به عنوان کشورهایی که منافع انرژی را در لیبی دارند، برخوردار شد. دولت طبرق در شرق، و دولت  وفاق ملی مستقر در غرب که مورد پذیرش سازمان ملل نیز هست از سال 2014 تاکنون در جنگ و ستیز هستند. روس‌ها برای پیشبرد اهداف خود در لیبی از نقش دوگانه و محافظه کاری استفاده کرده اند. روسیه با هر دو گروه رقیب در لیبی سلاح می فروشد و قصد ندارد که از یک گروه خاص حمایت  کند.  امارات نقشة تجزیه لیبی را دارد و از گروهی حمایت می کند که علاوه بر مخالفت با اخوانی ها بخش قسمت عمده اقتصاد این کشور که همان نفت است را تحت سلطه دارد.
در واقع بحران لیبی و درگیری میان دولت وفاق ملی با شبه‌نظامیان وابسته به خلیفه حفتر، مکان مناسبی برای جنگ های نیابتی میان مصر، امارات از یک سو و ترکیه و قطر از سوی دیگر تبدیل شده است. لذا ارسال تجهیزات نظامی از ترکیه ،  امارات و مصر به گروه های درگیر بحران لیبی را دوچندان کرده است.زیرا دو کشور عربستان و امارات از به قدرت رسیدن نیروهای اخوان المسلمین در هراس می باشند. لذا حمایت نظامی و مالی از ملی گراها و دولت مستقر در شرق می تواند باعث تضعیف اخوان المسلمین شود. لیبی با دلیل داشتن ذخیره نفتی مرغوب ، بازیگران داخلی و قدرت های غربی و اروپایی متعددی را با شروع جنگ داخلی، به میدان بحران کشانده است.

 کشف میدان گازی نالوف که می تواند انرژی مورد نیاز اروپا را تامین کند، سبب شده فرانسه از حفتر، ایتالیا از سراج به صورت پنهانی حمایت کنند.شاید بتوان یکی از مهم ترین عامل بحران های لیبی  را دخالت همین بازیگران و قدرت های خارجی دانست که سبب شده تا طرح های سازمان ملل متحد هم بی اثر شود.

متاسفانه بحرانی که در آغاز با تعلیق انتخاباتی شروع شد رشــد و گســترش پیدا کرده، و امروز در اوج خشــونت، امنیت ملی لیبی را هدف قرار داده است.سازمان ملل طی جلسات متعددی از گروه های مخالف سعی کرده که بحران لیبی را با برگزاری انتخابات با توافق گروه های مخالف خاتمه دهد.بحران مهاجرت به کشورهای همسایه و فاصله 350 کیلومتری تا ایتالیا و فرانسه این کشورها را نیز دچار سیلی بیش از سه و نیم میلیون پناهندة لیبیایی کرده ، که علاوه بر کمبود ظرفیت های انسانی لیبی،کشور ایتالیا و فرانسه نیز درگیر بحران مهاجرت شده اند.

چشم انداز

 به نظر نمی رسد بحران لیبی با توجه به نوع و بافت قبیله ای و حضور دو دولت در یک کشور، با حاصل رضایت طرفین برطرف شود ، از طرفی 9سال درگیری و نزاع ، جنگ حکم فرسایشی پیدا کرده ، و ختم بحران با شکســت یکی و پیروزی دیگری نیز پایان نمی یابد.

کاهش بحران در صورت افول ذهنیت تهدید، و پایین آمدن شــدت برخوردهای خصمانه در آتش بست قطعی، مشخص می شود. اگر این دو مرحله به وقوع بپیوندد می توان به تغییر در عملکرد طرفین و پذیرش و دوره جدید توافق ودر نتیجه حل بحران رسید. 

چون بحران از لغو انتخابات آغاز شده بود، اگر سازمان ملل  نتواند نظارت بر صحت انتخابات داشته باشد، بحران لیبی تشدید و این بار منجر به تجزیه لیبی خواهد شد. بنابراین نقش سازمان ملل در چگونگی برگزاری انتخابات در راستای  حل بحران و آثار مترتب بر گروه های درگیر بسیار مهم و حیاتی است. لذا به کارگیری از ابزارهای مناسب، برای بازگشت امنیت لیبی ضروری می باشد. 

اخیرا الجزایر برای دستیابی به یک راه حل سیاسی و پایان دادن به بحران لیبی سعی کرده جبهة متحدی با مصر و تونس برقرار کند تا توازن قدرت را از نظر سیاسی و نظامی در منطقه تغییر دهد.اکنون این متحدین بایستی با توجه به بحران لیبی به دنبال دو راه حل نظامی و سیاسی با هم باشند. زیرا عمده مشکل لیبی عدم توافق بر نوع سیستم حکومت‌داری است.ساخت یک دولت مدنی دموکراتیک با ثبات براساس همین توافق بین دو قدرت سیاسی و نظامی  می تواند بحران را در لیبی کنترل نماید.

واژگان كليدي: ساخت، دولت مدنی، دموکراتیک، راه حل ،پایان، بحران لیبی، فاطمه خادم شیرازی