یونس رشیدی
کارشناس مسائل ژئوپلتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
در چند دههی اخیر به سبب تغییر تقسیمات کشور عراق کرکوک به یک موضوع چالشبرانگیز تبدیل شده است. مسئله موزاییک قومیتها در کرکوک، منابع غنی نفتی و زیرزمینی، نزدیک به اقلیم کردستان و… هر یک به نوعی بر روی معادلهها حکام بر این موضوع تاثیرگذار هستند و میتوانند منشا پیدایش یک بحران جدید در عراق باشند. با این وجود به نظر میرسد که تنش اصلی بر روی منابع نفتی کرکوک است و مسئله حضور قومیت کرد در آن در ردیف دوم اهمیت قرار دارد. دولت مرکزی می‌داند که در صورت واگذاری ادارۀ کرکوک به اقلیم کردستان ، بخشی عمدۀ از منابع نفتی خود را به جای اینکه در چارچوب بودجۀ فدرال عراق اداره شود باید تقسیم کند . این مسئله از نظر اقتصاد سیاسی و اهمیت نفت برای دولت مرکزی عراق بسیار چالش برانگیز میباشد و بسیار بعید است که دولت عراق بخشی از منابع نفتی خود را که تامین کننده بودجه فدرال عراق است در اختیار کردها قرار بدهد.
واژگان کلیدی: اختلافات ، آیندۀ، رابطۀ، اقلیم کردستان ، دولت مرکزی عراق
نگاه ترکمنها و سایر اقلیت‌های قومی به مسئلۀ کرکوک
واقعیت این است که کردهای اقلیم کردستان و بخش شمالی بیش از اینکه به انضمام منطقهای مثل استان کرکوک توجه داشته باشند بیشتر نگران تنشهای اقتصادی هستند که با آن درگیر شدهاند. از نظر اقتصادی هرچقدر تنشهای امنیتی و تنشهای اقتصادی تداوم یابد اقتصاد اقلیم کردستان بیشتر آسیب خواهد دید. علیرغم ادعاهایی که مطرح است، به نظر می رسد که در حال حاضر ترجیح اقلیم بر روی حفظ وضعیت کنونی باشد. از نظر ژئواکونومی هر کشوری یا هر منطقهای برای رسیدن به توسعه نیازمند ثبات هست. در شرایط فعلی مردم اقلیم کردستان ترجیح می دهند که از نظر تقسیمات کشوری عراق و منطقه خودمختار اقلیم کردستان و مناطقی که تحت نفوذ دولت مرکزی هست شرایط به همین صورت حفظ شود تا اینکه در آینده به صورت مسالمت آمیز مسئلۀ اداره کردن استان کرکوک و منابع نفتی آنجا مشخص شود.
وجوه اهمیت کرکوک در عراق کنونی
اداره کرکوک توسط کردها، از نظر تاریخی جزء آرزوهای آنان است و از لحاظ اقتصادی نفت این منطقه تامینکننده بخشی از منابع مورد نیاز اقلیم کردستان برای توسعه، درآمد و ثروت بیشتر است. به عبارت دیگر همچنان که کرکوک علاوه بر اهمیت ژئوپولیتیک از اهمیت ژئواکونومیک نیز برخوردار است.اگر استان کرکوک در اختیار اقلیم کردستان قرار گیرد، منطقۀ تحت نفوذ دولت مرکزی بسیار کاهش می یابد. از طرف دیگر اقلیم کردستان می تواند مناطق تحت حاکمیت خود را از حملات داعش و نا امنیهای مناطق عرب و سنی نشین محفوظ نگهدارد. قطعاً دولت مرکزی عراق قادر است با مذاکره بر سر تقسیم منابع نفتی، همچنان این منطقه را تحت ادارۀ خود نگهدارد به جای اینکه تحت نفوذ منطقۀ اقلیم کردستان بگذارد. آنچه که نیاز است به آن اشاره شود آن است که هرچند درخواست اقلیم کردستان در زمانی که عراق اسیر بحران است مطرح شده، اما ریشههای این اختلافات به چند دههی گذشته باز میگردد.
با توجه به علقه‌های پیشین، حیطۀ نفوذ عثمانی یا ترکیه در منطقۀ کرکوک در گذشته و همچنین نوع نگاه حمایت ترکیه از ترکمنها، اهمیت، جایگاه و نوع بازی ترکمنها در کرکوک
هرچند ترکمنهای استان کرکوک بیشتر اهل سنت هستند، اما وجود جمعیت قابل توجهی از شیعیان ترکمن سبب نزدیکی ترکمنهای شیعه به ایران شده است. به هر صورت با توجه به ضعف‌هایی که ایران در چند دهۀ اخیر در حوزه دیپلماسی عمومی و اقتصادی داشته است، ترکمنها به ترکیه نزدیک شدهاند. اهمیت ترکمنهای عراق به سبب فرصتی است که برای اعمال نفوذ ترکیه در عراق فراهم کردهاند؛ برای ترکیه اهمیت دارد که کردستان در چارچوب دولت عراق اداره شود و مانع از پیدایش یک کشور کرد در مرزهای جنوبی خود شود. در این فرآیند از اقلیت‌های منطقه به عنوان اهرم فشار بر علیه اقلیم کردستان استفاه میکند. اما در اعمال فشار با اهرم ترکمنها محدودیتهایی دارد. نخست، تنش میان ترکمنها و کردها میتواند باعث نزدیکی بیشتر این اقلیت به دولت ترکیه شود. اما همزمان زمینهی همگرایی بیشتر کردهای ترکیه با اقلیم کردستان را فراهم میکند؛ دوم، هر تنشی باعث پیدایش نا امنی میشود ولی ترکیه بیش از اقلیم کردستان به دنبال آن است که از سطح نا امنی در منطقه بکاهد. چرا که مناطق کردنشین ترکیه خود آبستن بحرانهای متعدد میباشند و به راحتی میتوانند از شرایط حاکم بر اقلیم کردستان متاثر شوند. لذا ترکیه سعی می کند که در منطقۀ اقلیم کردستان توازن را میان اقلیت‌ها و گروه‌های قومی حفظ کند تا مانع نزدیکی بیشتر کردهای ترکیه و کردهای عراق شود. به عبارت دیگر علیرغم نقش تسهیلکنندهای که ترکمنها برای ترکیه دارند، همچنان فاقد جایگاهی هستند که ترکیه بتواند از آنان بر علیه اقلیم کرستان یا دولت مرکزی بهره برداری نماید.
چشم انداز آینده و آیندۀ کروکوک
با توجه به تأکید قانون اساسی به کرکوک، دو موضوع مهم وجود دارد؛ نخست، بحث استقلال کردستان عراق است که فقط از نظر خود اقلیم کردستان این امر جدی قلمداد میشود، چرا که بسیار بعید است که استقلال کردستان مورد موافقت سازمان ملل قرار گیرد و کشور کردی از سوی سایر کشورها به رسمیت شناخته شود. به عبارت دیگر این موضوع همچنان در حد یک آرمان باقی می‌ماند. بحث دوم توازن قوا در داخل عراق میباشد، دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان به یکدیگر نیاز دارند. در این رابطه امتیازاتی میان این دو رد و بدل خواهد شد، حتی اگر اقلیم کردستان بخواهد از موضوع استقلال به عنوان یک اهرم فشار استفاده کند بسیار بعید است که ادارۀ استان کرکوک به کردها واگذار شود. چراکه حکومت مرکزی می‌داند که کرکوک اهمیت استراتژیک دارد و ابزاری برای اعمال فشار به اقلیم کردستان است و اگر به هر دلیلی اداره کرکوک به کردستان واگذار شود در بلند مدت به ضرر دولت مرکزی عراق خواهد بود. لذا به نظر نگارنده این احتمالات را میتوان پیشبینی کرد: اول اعطای آزادی و خودمختاری بیشتر در چارپوب دولت فدرال به اقلیم کردستان؛ دوم، مذاکره بر سر منابع مالی و شیوه درآمدهای نفتی استان کرکوک؛ سوم، مشارکت سیاسی هر چه بیشتر کردها در دولت مرکزی عراق، اعطای نقشهای فعال در مدیریت ارتش عراق و به خصوص تقویت توان نظامی اقلیم کردستان از سوی دولت مرکزی عراق.
