گزارش تحلیلی مهمترین رویدادهای خاورمیانه در بهمن ماه  

 دکتر مصطفی مطهری

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

تحولات در خاورمیانه هر روز به سمت و سوی اتفاقات تازه در حال حرکت است و این نشان دهنده بحرانی تر شدن شرایط موجود در آینده است. بطوریکه در گیر شدن کشورهای موجود در خاورمیانه که از آنها با نام بازیگران و یا قدرت های مهم منطقه ای یاد می شود در دامن زدن به این بحران های منطقه ای و تشدید آنها به واسطه سیاستگذاری های منطقه ای شان متغیر کلیدی محسوب می شود.

واژگان کلیدی: گزارش تحلیلی از رویدادهای مهم در خاورمیانه در بهمن ماه  

در واقع یادداشت مذکور درصدد است که با ارائه گزارشی تحلیلی از هر آنچه که در یک ماهه گذشته در منطقه خاورمیانه روی داده است تحولات اخیر را بطور خلاصه واکاوی کند. در ابتدا باید به این نکته مهم اشاره کرد که اهم تحولات اساسی موجود در خاورمیانه در یک ماهه اخیر که بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای را به کنش و یا واکنش های انجام شده در این باره واداشته است حول محور سوریه و یمن  می باشد. اگرچه رویدادهای دیگری مانند پیوستن ایران به کنوانسیون پارلمو از طریق تصویب آن در مجلس شورای اسلامی و کنفرانس بازسازی عراق نیز در این ماه بوقوع پیوست.

سوریه و سهم خواهی ها از آن

ترکیه

آنچه در ارتباط با سیاست گذاری های بلندپروازنه ترکیه در خاورمیانه به مثابه ستون اصلی قابل توجه است موفقیت در سیاست های توسعه طلبانه ترک ها در خاک سوریه است. در واقع زمانی که ارتش ترکیه عملیات نظامی خود را موسوم به «شاخه زیتون» در منطقه عفرین واقع در شمال غرب سوریه را آغاز کرد، همه شواهد گواه بر آن شد که هدف از بازگشایی جبهه نبرد جدید توسط ترکیه در شمال غرب سوریه در عفرین کسب دستاوردهای سیاسی – میدانی بدون اشاره بر ادامه یا پایان عملیات سپر فرات (24 آگوست 2016) بود. از این رو ترک ها با بکار گرفتن نیروهای موسوم به ارتش آزاد در کنار حمایت های نظامی – لجستیکی خود از آنها، بسوی سیاست های مورد نظرشان در سوریه گام برداشتند. این عمل ترکیه موجبات همکاری میان ارتش سوریه با نیروهای صلح دموکراتیک را فراهم آورد که به نزدیکی روز افزون دمشق با کانتون های کردی انجامید؛ و با توجه به اتخاذ این سیاست هوشمندورزانه کنونی رهبران کردها، این همکاری در آینده نیز در روند اتفاقات سیاسی و میدانی در سوریه کمک فراوانی خواهد کرد.

ایالات متحده آمریکا

با توجه به اینکه علاوه بر سیاست توسعه ارضی ترکیه در سوریه، چشم انداز فوبیا کردی ترکیه نیز نقشی اساسی در دست یازدن آنکارا به عملیات شاخه زیتون برای سرکوب کردها هم در داخل مرزهای ترکیه (پ ک ک) و هم کردها در کانتون های سوریه، بویژه نیروهای یگان مدافع خلق را داشته است، بسترهای اصطکاک میان ترکیه و آمریکا به عنوان حامی نیروهای دموکراتیک سوریه و آموزش دهنده نیروهای یگان مدافع خلق که در کانتون های کردی در سوریه حضور دارد را فراهم ساخته است. با این حال هنوز یک موضع قاطع از سوی واشنگتن و آنکارا در این رابطه نسبت به اقدام یکدیگر در سوریه اتخاذ نشده است و تنها به درگیری های لفظی، اتهامات(بیشتر از سوی ترکیه) و پیشنهادات طرفین به یکدیگر ختم شده است. به عنوان مثال در ذیل تضاد منافع بوجود آمده میان آنکارا و واشنگتن در سوریه، تغییر نام خیابان منتهی به سفارت آمریکا در آنکارا از جمله اقدامات ترکیه در این راستا بوده است.

از سوی دیگر ایالات متحده امریکا برای اجرای سیاست های هدف گذاری شده خود در سوریه در مدت یک ماهه مذکور دست به اقدام اجلاسی متشکل از کشورهای آمریکا، انگلیس، فرانسه، اردن و عربستان در وین و ابلاغ یک سند غیر رسمی به استفان دی میستورا نماینده ویژه سازمان ملل در امور سوریه بود. چکیده این سند غیر رسمی پیشنهاد برای تشکیل یک حکومت غیر متمرکز محلی با اختیارات گسترده است و نیز همچنین ساختار کشور با تغییرات اساسی به پارلمانی تغییر خواهد یافت و مقام ریاست جمهوری را به یک مقام تشریفاتی تقلیل داده است که تلاشی نو برای سلب اختیارات بشار اسد بعد از ناکامی ها و شکست در دشمنی و یا فقدان راه های مذاکره با وی از دید آنهاست.

رژیم صهیونیستی

نگاه به معادلات موجود در سوریه و کشمکش های میان بازیگران این روزهای سوریه و مطالبات رو به افزایش آنها از این کشور، زمینه ها و انگیزه های لازم را برای سهم خواهی اسرائیل از سوریه بحران زده را فراهم کرده است. اگرچه عداوت ها و کینه توزی های صهیونیست ها از سوریه و جبهه مقاومت موضوع تازه ای نیست، اما نکته مهم ورود رژیم اسرائیل به مرحله تازه ای از منازعات است؛ بطوریکه تجاوز جنگنده اف 16 به خاک سوریه و ساقط سازی آن توسط ارتش سوریه و فرافکنی های بعد این واقعه توسط صهیونیست در ذیل راهبرد جدید صهیونیست ها در برخورد با محور مقاومت در صحنه جهانی قابل تحلیل است.

روسیه

ابعاد تصمیم حضور روسیه در سوریه و سیاست ها و اهداف این کشور برای ماندن در سوریه چند وجهی و دارای زوایای متنوعی است. در واقع روسیه بقای خود و رمز موفقیت خود در پیشبرد اهدافش در سوریه را در همراهی با بهره بردن از سیاست اقناع سازی بازیگران منطقه ای دارای نقش ویژه در سوریه می بیند؛ بطوریکه نحوه مواجهه توام با سکوت روسیه به ترکیه و دادن چراغ سبز به آنکارا در ارتباط با عفرین و عملیات شاخه زیتون از سوی مسکو نمونه ای از راهبرد اقناع سازی بازیگران منطقه ای در سوریه از جانب روسیه است. به نحویکه با آغاز عملیات «شاخه زیتون»، روسیه به منظور حفظ امنیت یگان های خود دستور انتقال نیروهای خود را از این منطقه به تل رفعت را داد.

یمن؛ عربستان سعودی و مشکلات پیش رو

نزدیک به سه سال از آغاز حمله ائتلاف عربی به رهبری سعودی به یمن می گذرد؛ پیگیری اهداف متضاد در یمن در قالب ائتلاف بسترهای تعارض را میان سعودی و امارات را به عنوان یکی از فعال ترین اعضای این ائتلاف را فراهم کرد. این اختلافات اکنون در قالب جبهه بندی ها و گروه بندی های دوگانه از طرفداران سعودی و حامیان ابوظبی در جنوب یمن در حال تداوم و اجرا است. بطوریکه دامنه این تعارضات منافع میان آنها به مناطق جنوب شرقی یمن در المهره نیز کشانده شده است. در واقع ریاض با دریافت اینکه احتمال موفقیت و اقبال از ابوظبی در عدن و در نزد جنوبی ها بیشتر از آنها است بدنبال بسترسازی های سیاسی – رفاهی – مذهبی – فرهنگی و سرمایه گذاری های انسان دوستانه در جنوب شرقی یمن است. اگرچه اهداف اولیه سعودی ها از ورود به مناطق جنوب شرقی یمن بویژه المهره جلوگیری و ایجاد موانع بر سر راه ابوظبی و بلند پروازی های منطقه ای آنها در یمن است، اما با توجه اینکه دلیل و سیاست اعلامی خود را از ورود به المهره بستن گذرگاه مرزی در مرز عمان و یمن عنوان کردند، که بنا بر ادعای ریاض از جمله مسیرهای کمک ایران به حوثی ها است؛ با انتخاب المهره به سوی کشاندن تنازعات به درون مرزهای عمان به عنوان یکی از کشورهای با ثبات است که با توجه به چشم انداز 2040قابلیت های عملی را برای به چالش کشیدن قدرت سعودی ها را در شورای همکاری خلیج فارس کسب خواهد کرد. و این از آن سو برای ریاض و حتی ابوظبی خطرناک است که مسقط همواره برخلاف همه کشورهای حاشیه خلیج فارس در ارتباط با اتفاقات منطقه ای سیاست مستقل و بدور از تنش را اتخاذ می کند و یک متحد سنتی و قدیمی برای ایران در درون سازمان همکاری محسوب می گردد.

سایر رویدادها در یمن نیز از نبرد انصارالله و پرتاب خمپاره و موشک های بالستیک از سوی آنها به سمت مواضع نظامیان سعودی و به درون مرزهای سعودی گرفته تا اتهامات به ایران در رابطه با حمایت های همه جانبه نظامی از حوثی ها و حضور در یمن و نیز همراه ساختن آمریکا و حمایت های دیپلماتیک آنها در رابطه با این اتهامات به ایران نیز از جمله وقایع رخدادی در این یکماه بود که با سعودی ها و مقامات این کشور همراه بوده و پیوند ناگسستنی دارد.

ایران

از جمله رویدادهای منطقه ای در مدت اخیر که با ایران ارتباط پیدا می کند و پیامد منطقه ای نیز دارد تصویب «لایحه الحاق ایران به کنوانسیون مبارزه با جرایم سازمان‌یافته فراملی» (موسوم به کنوانسیون پالرمو) توسط مجلس شورای اسلامی بود. از جمله زوایای تاریک و مبهم از دلایل پیوستن ایران به این کنوانسیون که الزام آور بودن امضا کنندگان آن به مبارزه با جرایم سازمان‌یافته فراملی را به همراه دارد این است که مفاد  این کنوانسیون می تواند تهدیدات جدی را متوجه عملکرد و سیاست های منطقه ای و بین المللی ایران کند و به عنوان ابزاری در جهت فشار برای تضعیف گروه هایی مانند حزب الله تبدیل شود.

 عراق

رویدادها و حوادث پیرامون عراق این روزها موضوع جبهه های نبرد با تکفیری های داعش و باز پس گیری مناطق مختلف تحت اشغال آنها نیست، بلکه موضوع پاکسازی این مناطق از وجود تکفیری ها و تلاش برای بازسازی خرابی ها در عراق است؛ که عراق وارد مرحله تازه ای حیات سیاسی خود در چند سال اخیر کرده است. برگزاری کنفرانس سه روزه بازسازی عراق در کویت برای جذب کمک های بلاعوض اگرچه به ظاهر به موضوع سرمایه گذاری های کشورهای مختلف از جمله عربستان، امارات، کویت، قطر، اروپا و حتی کشورهای آسیای شرقی در عراق مربوط می شود اما حاوی یک اصل اساسی بویژه در رابطه با همسایگان عراق است و آنهم تلاش برای نفوذ بیشتر در عراق و به چالش کشیدن نقش ایران در عراق است و نکته مهم در این باره عدم علاقمندی ایران برای سرمایه گذاری در عراق با ویژگی های نرم افزاری موجود و تلاش برای رقابت با دیگر کشورها در این راستا و حفظ و تحکیم جایگاه و دایره و میدان های نفوذش در عراق بود.