محمد بهرامی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
بیش از 18 ماه از ناآرامیهای سوریه میگذرد و این کشور امروزه حساسترین روزهای سیاسی خود را پشت سر میگذارد. کشیده شدن ناآرامیها به دمشق پایتخت سوریه و حلب مهمترین شهر تجاری این کشور بحران سوریه را وارد فاز جدیدی کرده است. در این میان کشورهای عربستان سعودی، قطر و ترکیه به عنوان بازیگران منطقهای و ذینفع در تحولات سوریه از یکسو و ایالات متحده و برخی از کشورهای اروپایی از سوی دیگر همچنان با مداخله در تحولات سوریه سیاست تغییر رژیم در این کشور را با ارسال کمکهای مالی و نظامی به اپوزیسیون دنبال میکنند. اما در روزهای اخیر ورود عامل جدیدی به تحولات سوریه آشفتگی و ابهام سیاسی یکی از اصلیترین حامیان اپوزیسیون سوریه یعنی ترکیه را به دنبال داشته است. افزایش نقش و حضور پررنگ کردهای سوریه در تحولات جاری در این کشور و به دنبال آن کنترل برخی از شهرهای شمالی سوریه در نزدیکی مرزهای ترکیه از نگاه دولتمردان ترک چالشی جدی است که امنیت و منافع ملی ترکیه را هدف قرار داده است.
شرایط جدید در سوریه رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه که از وی به عنوان «معمار سیاست تغییر رژیم سوریه» نام میبرند و همچنین وزیر خارجه احمد داود اوغلو که نقش فعالی در طراحی سیاست سوری آنکارا ایفا کرده را در وضعیت دشورای قرار داده و انتقادات زیادی را در سطوح داخلی و منطقهای متوجه آنها کرده است. در این مقاله با بررسی سیاست سوری آنکارا که تابعی از نگرانی ترکیه در مورد کردها و آیندة سیاسی این گروه قومی در سطح منطقه و داخلی است به سناریوهای احتمالی و راهکارهای ترکیه در مواجه با بحران سوریه میپردازیم. در این راستا به مواضع احزاب و گروههای سیاسی داخلی در ترکیه و همچنین احزاب سیاسی کرد در منطقه و سیاست آنها در برخورد با تهدیدهای آنکارا نیز نگاهی گذرا خواهیم داشت.
کلید واژگان: سیاست خارجی، ترکیه، سوریه، کردها
تبیین رخداد
در این قسمت ابتدا به بررسی نقش کردها و تأثیر آن بر سیاست آنکارا در قبال سوریه میپردازیم. در بخش بعدی مواضع احزاب سیاسی ترکیه و رویکرد آنها در قبال سیاست آنکارا در سوریه مورد بررسی قرار میگیرد. بخش پایانی مقاله نیز به راهکارها و سیاستهای ترکیه در مقابله با چالش کردهای سوریه اختصاص یافته است.
نقش کردها بر سیاست سوری آنکارا
سیاست ترکیه در قبال تحولات سوریه مبتنی بر دفاع از اپوزیسیون و پیگیری سیاست تغییر رژیم در این کشور بوده است. حضور شورای ملی سوریه، ارتش آزاد سوریه و دیگر گروههای اپوزیسیون در ترکیه و برگزاری نشستهای منطقهای و بینالمللی در این کشور با هدف هماهنگی سیاستها و اقدامات گروههای اپوزیسیون و کشورهای حامی آنها در ترکیه در راستای سیاست تغییر رژیم صورت گرفته است. گرچه آنکارا با جدیت سیاست سرنگونی دولت بشار اسد از قدرت را دنبال میکند اما هیچگاه به دنبال مداخله مستقیم نظامی در این کشور به دلیل هزینههای سیاسی و امنیتی آن نبوده است. این سیاست تا چندی پیش راهنمای اقدامات آنکارا در قبال بحران سوریه بوده است. اما تغییر معادلات سیاسی در سوریه با کنترل شهرهای شمالی این کشور از طرف احزاب کرد به ویژه حزب اتحاد دموکراتیک سوریه (PYD) تأثیر چشمگیری بر راهبرد آنکارا در تحولات سوریه بر جای گذاشته است.
به دنبال فعال شدن کردهای سوریه در تحولات جاری در این کشور و تصرف تعدادی از شهرهای شمالی و هممرز با ترکیه، چالشی جدی در مقابل سیاستهای آنکارا در سوریه قد برافزاشته که مقامات سیاسی ترکیه را به واکنش تند و جدی واداشته است. پس از اینکه احزاب سیاسی کرد از جمله حزب اتحاد دموکراتیک که از شاخههای حزب کارگران کردستان (P.KK) به شمار میرود بر 5 شهر کردنشین سوریه مسلط شد و پرچم کردستان سوریه را بر ساختمانهای دولتی برافراشت، رجب طیب اردوغان نسبت به این اقدام بطور صریح واکنش نشان داد. اردوغان چهارشنبه هفته گذشته در اظهاراتی تند گفت: «ترکیه به هیچ وجه ایجاد پایگاههای تروریستی در نزدیکی مرزهایش که ترکیه را در معرض خطر قرار بدهد تحمل نخواهد کرد». وی همچنین خاطرنشان ساخت که ارتش ترکیه با دقت تحرکات مناطق کردنشین سوریه را تحت کنترل و نظارت دارد. به دنبال این موضعگیری و همچنین جلسة احمد داود اوغلو وزیر خارجة این کشور با معاون سازمان اطلاعات ملی ترکیه در مورد شرایط جاری در مناطق کردنشین سوریه، در فاز نظامی نیز ارتش ترکیه با انتقال تانکها و سایر تجهیزات نظامی در مرزهای سوریه چنین وانمود میکند که به دنبال مداخلة مستقیم در تحولات سوریه است. این سیاست بسیار با سیاست پیشین ترکیه در قبال سوریه که مبتنی بر عدم مداخله نظامی و مستقیم بود فاصله دارد.
این تغییر موضع ترکیه ناشی از نگرانی این کشور از افزایش چالشهایی است که به کردها مربوط میشود. گرچه ترکیه علت نگرانی خود از اوضاع شمال سوریه را نفوذ حزب کارگران کردستان ترکیه در پایگاههای جدید در شمال سوریه که عمدتاً در اختیار حزب اتحاد دموکراتیک قرار دارند و همچنین تأسیس دولت کردستان در این مناطق ابراز میکند، اما باید گفت که علت اصلی نگرانی ترکیه از اتفاقات جاری در سوریه ناشی از دو عامل است. نخست اینکه ایجاد منطقة مستقل کردنشین در سوریه عمق استراتژیکی به کردها میبخشد که حوزة نفوذ آنها را از غرب سوریه تا شرق عراق گسترش میدهد و این عاملی در بر هم زدن موازنه قدرت میان آنکارا و کردهای اپوزیسیون در این کشور و از جمله حزب کارگران کردستان (P.K.K) و سایر احزاب سیاسی کرد در ترکیه، خواهد بود. دومین نگرانی ترکیه به تأثیر تحولات مناطق کردنشین در سوریه و نقش آن بر افزایش مطالبات سیاسی کردها در ترکیه بازمیگردد. بیش از 20 درصد جمعیت ترکیه را کردها تشکیل میدهند. جمعیتی که همواره مشروعیت دولت ترکیه را به چالش کشیده و برای دست یافتن به حقوق انسانی و سیاسی خود گاه از طریق مسالمتآمیز و گاه با استفاده از خشونت (برگزیدن مشی مبارزة مسلحانه از سوی حزب کارگران کردستان در سال 1984 که تا کنون بیش از 40 هزار کشته برجای گذاشته است) با دولت ترکیه مبارزه کردهاند. این معضل در صورت استمرار روند فعلی و افزایش نقش کردهای سوریه و عراق در تحولات جاری میتواند ترکیه را در معرض تجزیه قرار داده و کردهای این کشور را به سمت و سوی استقلال و جدایی از ترکیه ترغیب کند. از این رو آنکارا امروز با چالشی مواجه است که خود در پیدایش آن نقشی کلیدی ایفا کرده و همین عامل خود بر پیچیدگی معمای سیاست آنکارا در قبال سوریه افزوده است.
سوریه عرصة رویارویی دولت و احزاب سیاسی ترکیه
سیاستهای حزب عدالت و توسعه در قبال سوریه از آغاز با مخالفت بسیاری از گروهها و احزاب سیاسی ترکیه مواجه شد. اما این رویارویی با بالا گرفتن ناآرامیهای سوریه و تصرف برخی از شهرهای شمالی توسط کردهای این کشور وارد فاز جدیدی شده و سیلی از انتقادات را به سوی رجب طیب اردوغان و داود اوغلو روانه کرده است. مخالفین سیاست سوری آنکارا را میتوان به دو دستة اصلی تقسیم کرد. نخست احزاب کرد ترکیه ومهمترین آن یعنی حزب صلح و دموکراسی که نمایندة خواست و مطالبات جامعة کرد ترکیه است. دوم ناسیونالیستهای ترکیه و احزاب سیاسی مخالف دولت آنکارا از جمله مهمترین حزب مخالف یعنی حزب جمهوری خلق. در این راستا، صلاحالدین دمیرتاش رهبر حزب صلح و دموکراسی به شدت رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه را مورد انتقاد قرار داد. دمیرتاش به اردوغان در مورد مداخله در شمال سوریه هشدار داد که با اقدامات خود به شعلهور شدن انبار باروت کمک نکند. وی در اظهاراتی گفت بحران سوریه بیش از 18 ماه است که به طول انجامیده و طی این مدت اردوغان همواره اعلام کرده در این بحران مداخله نمیکند. این سیاست حتی زمانیکه هواپیمای ترکیه از سوی سوریه هدف قرار گرفت به قوت خود باقی بود و سخنی از مداخلة نظامی در میان نبود. اما زمانیکه کردهای سوریه به عنوان بازیگران فعال در تحولات سوریه حضور یافتند و مطالبات خود را برای ایجاد دولتی غیرنظامی و مستقل مطرح کردند اردوغان صراحتاً اعلام کرد در صورت اعلام استقلال مناطق کردنشین سوریه در این کشور مداخله خواهد کرد. اما از نظر ما این سیاست به هیچ وجه قابل توجیه نیست. دمیرتاش به اردوغان هشدار دا زمانیکه در مورد کردهای سوریه صحبت میکنید باید مراقب باشید که بشکه باروت در کشورتان را که 20 میلیون کرد زندگی میکنند شعلهور نکنید. وی همچنین به اردوغان هشدار داد که هر مداخلهای به عنوان تجاوز و اشغالگری انگاشته میشود.
محیالدین شیخعلی یکی از اعضای شورای ملی کرد (شورای ده نفری که اخیراً با پشتیبانی و حمایت رئیس حکومت اقلیم کردستان عراق مسعود بارزانی تشکیل شده است) اظهار داشت: «چنانچه نیروهای ترکیه به کردستان سوریه تعدی کنند منطقه به حمام خون تبدیل میشود. او افزود دولت سوریه در حال از دست دادن قدرتش است و ما در حال پر کردن این خلأ هستیم. ما در صدد ایجاد یک منطقة مستقل کردی نیستیم اما میخواهیم حقوقمان را بر اساس انتخابات شفاف و آزاد به دست بیاوریم» وی در پاسخ به تهدید اردوغان مبنی بر مداخله در سوریه گفت: «مردان عاقل زیادی در ترکیه هستند و اردوغان نباید چنین اشتباهی مرتکب شود. با این حال اگر ترکیه به شمال سوریه حمله کند دیگر نمیتواند از آنجا خارج شود چرا که منطقه به حمام خون تبدیل میشود.
از سوی دیگر کمال قلیچدار اوغلو رهبر حزب جمهوری خلق نیز شدیداً به سیاست خارجی رجب طیب اردوغان و احمد داود اوغلو در سوریه حمله کرد. قلیچداراوغلو گفت: «هر کشوری سیاستهایش را بر اساس منافع ملیاش طراحی میکند. اما برعکس سیاست اردوغان و داود اوغلو منعکس کنندة نژادپرستی مطلق، خودرأیی، نابینایی و فریبکاری ایدئولوژیک است». وی همچنین گفت: وزیر خارجه ترکیه امروزه در انتقادیترین برهه به سر میبرد. ما در حال حاضر هزینه میپردازیم و این نقطهای است که ما امروز به آن رسیدهایم. ترکیه ضربة مهمی خورده است. ترکیه با «داستانهای عمق استراتژیک» تیمی که فاقد مهارتها و کارآمدی بود فریب خورد. در نتیجه امروز ترکیه در یک گودال عمیق به دام افتاده است. او افزود که همواره به دولت اردوغان در مورد شرایط سوریه و آشوبها و تفرقههای احتمالی هشدار داده است و اکنون آشوبهای سوریه دامن ترکیه را گرفته است. قلیچداراوغلو همچنین وزیر امور خارجه ترکیه را با طرح این سئوال مخاطب قرار داد که : از آغاز به این موضوع توجه نکردید که ممکن است ترکیه تجزیه شود؟ اگر شما به این موضوع توجه نکردید بدانید این چیزی است که تمام جهان به آن میاندیشیدند و این بدان معنی است که شما از نظر استراتژیکی بیخرد و نامطلع هستید. این شرایط دولت ترکیه را در موقعیت ناگواری قرار داده و بسیاری از جمله ناسیونالیستهای ترکیه آنکارا را مسئول شرایط پیش آمده و افزایش خطر گرایشهای استقلالطلبانه و گریز از مرکز میدانند.
استراتژی ترکیه در تقابل با چالش کردهای سوریه
هدف اصلی ترکیه در سوریه در حال حاضر مهار کردهای این کشور و جلوگیری از تجزیه سوریه و شکلگیری دولت کردی در مناطق شمالی این کشور است. بنابراین مقابله با بحران کردهای سوریه چراغ راهنمای سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه است. آنکارا برای دستیابی به این هدف، سه استراتژی در دستور کار قرار داده است. نخست مداخله نظامی در سوریه و هدف قرار دادن اپوزیسیون کرد سوریه در مناطق شمالی این کشور. دوم بهرهگیری از اپوزیسیون عرب سوریه در قالب شورای ملی سوریه و ارتش آزاد سوریه و مهار اپوزیسیون کرد از طریق این گروهها. سوم استفاده از نقش و نفوذ حکومت اقلیم کردستان عراق با هدف مهار گروههای افراطی کرد در سوریه. در زیر به بررسی هر یک از این 3 استراتژی میپردازیم.
احتمال مداخله نظامی ترکیه در شمال سوریه با توجه به تحرکات نظامی این کشور در مرزهای سوریه دور از ذهن نیست. رجب طیب اردوغان و احمد داود اوغلو نیز صراحتاً به مداخلة نظامی در سوریه در صورت اعلام استقلال مناطق کردنشین اشاره کردهاند. ترکیه با بیان اینکه چنانچه حزب کارگران کردستان ترکیه از مناطق شمالی سوریه ترکیه را مورد تهاجم قرار دهد، ترکیه تحمل نخواهد کرد و در مقابل واکنش نشان خواهد داد گویای این است که ترکیه عزم خود را جزم کرده است تا در صورت نیاز از سیاست پیشین خود در قبال حمله به مناطق کوهستانی عراق که پناهگاه حزب کارگران کردستان بوده اینبار در سوریه بهره گیرد. اما این سیاست با توجه به موضعگیری احزاب سیاسی کرد در ترکیه از جمله مواضع حزب صلح و دموکراسی (BDP) و اظهارات یکی از رهبران شورای ملی کرد در مورد اینکه چنانچه ترکیه در شمال سوریه مداخله کند این منطقه به حمام خون ترکیه تبدیل خواهد شد میتواند بسیار پرهزینه باشد. آنکارا خود نیز به خوبی از خطرات احتمالی این سیاست مطلع بوده و بیم آن دارد که در صورت مداخله در شمال سوریه نآرامیها به داخل کشور نیز سرایت پیدا کند. بنابراین اتخاذ این سیاست آخرین گزینة ترکیه خواهد بود.
سیاست دیگر ترکیه برای مهار اپوزیسیون کرد، بهرهگیری از گروههای عرب سنی در قالب ارتش آزاد و شورای ملی سوریه است. ترکیه طی ماههای گذشته با حمایت از این گروهها توانسته روابط مناسبی با آنها برقرار کرده و از نفوذ گستردهای در میان آنها برخوردار است. از این رو ترکیه به دنبال آن است برای مهار کردهای سوریه از شورای ملی سوریه و ارتش آزاد استفاده کند. یکی از فرماندهان ارتش آزاد سوریه اعلام کرد که ما اجازه نمیدهیم حتی یک متر از سرزمین سوریه جدا شود و علیه هر کسی که به دنبال چنین اقدامی باشد میجنگیم. البته وی افزود ما در حال حاضر به دنبال درگیری با کردها نیستیم چرا که نیروهای ما آمادة گشودن جبهة جدیدی در مناطق کردنشین نیستند. اما در عین حال هرگز قامیشلو (بزرگترین شهر کردنشین سوریه) را برای هر حزب کردی ترک نمیکنیم و حاضریم برای هر وجب از خاک سوریه بجنگیم. سیاستهای شورای ملی سوریه نیز که اتفاقاً ریاست آن بر عهدة عبدالباسط سیدا از کردهای سوریه است نیز عمدتاً در راستای مواضع ترکیه بوده و نسبت به اقدامات کردهای سوریه با دید انتقادی برخورد کرده است. لذا حمایت ترکیه از گروههای اپوزیسیون عرب سنی دست ترکیه را برای مهار کردها تا حدودی باز نگه داشته است.
رویکرد دیگر ترکیه برای مهار چالش کردها استفاده از روابط دوستانه با حکومت اقلیم کردستان عراق و شخص مسعود بارزانی بواسطة نفوذی است که وی در میان کردهای سوریه دارد. در این راستا شاهد سفر احمد داود اوغلو به اربیل طی روزهای گذشته بودیم. هدف اصلی اوغلو از سفر به اربیل دست یافتن به توافق با حکومت اقلیم کردستان عراق برای مهار تحرکات کردهای سوریه در شمال این کشور و جلوگیری از تشکیل دولت مستقل کردی در این منطقه است. احمد داود اوغلو وزیر خارجه ترکیه و مسعود بارزانی رئیس حکومت اقلیم کردستان عراق در اظهاراتی گفتند که: «هر تلاشی برای بهرهبرداری از خلأ قدرت سوریه از سوی هر گروه یا سازمان خشونتطلبی به عنوان یک تهدید مشترک از سوی ترکیه و حکومت اقلیم کردستان در نظر گرفته میشود. در واقع هدف اصلی ترکیه از وارد کردن حکومت اقلیم در موضوع کردهای سوریه جلوگیری از هر گونه اقدام احزاب افراطی کردها از جمله حزب اتحاد دموکراتیک سوریه و حزب کارگران کردستان در اعلام استقلال شمال سوریه و تأسیس دولت کردی در این منطقه است. از این رو انتشار بیانیة مشترک اوغلو و بارزانی در مورد اینکه طرفین هر گونه اقدام خشونتآمیز و افراطی را از سوی گروههای خشونتطلب محکوم میکنند تا حدودی شرایط را به سود ترکیه تغییر داده است. روابط ترکیه و حکومت اقلیم کردستان از سال 2010 به این سو با توسعة همکاریهای سیاسی و اقتصادی دوران جدیدی را تجربه کرده است. بویژه موافقتنامه دو کشور در حوزة انرژی حکومت اقلیم کردستان عراق و آنکارا را بیش از پیش به یکدیگر نزدیک کرده است. در می 2012 ترکیه و حکومت اقلیم کردستان عراق برنامه‌هایی را برای ساخت یک خط لوله اعلام کردند که به واسطة آن نفت شمال عراق از طریق خط لولة جیحان به ترکیه انتقال مییابد. این خط لوله قادر به انتقال یک میلیون بشکه نفت در روز است و تا اوایل آگوست 2013 ساخت آن به پایان می‌رسد. در مرحله دوم این خط لوله مستقیم به خط لوله کرکوک- جیحان تا سال 2014 متصل می شود. اما در این باره باید در نظر داشت که حکومت اقلیم کردستان در ایفای نقش دارای محدودیتهایی است.
چشمانداز رخداد
در حال حاضر سیاست ترکیه در قبال سوریه تابعی از نگرانیهای این کشور در مورد موقعیت کردهای سوریه در مناطق شمالی این کشور است. ترکیه هر گونه اقدام کردهای سوریه در راستای اعلام استقلال این مناطق را از سه نظر برای امنیت ترکیه تهدید قلمداد میکند. ابتدا استقلال کردستان سوریه پایگاه و دژ محکمی در اختیار حزب کارگران کردستان برای حمله به هدفهای ترکیه فراهم میآورد.دوم اینکه، موجب افزایش مطالبات کردهای ترکیه شده و گرایشهای گریز از مرکز را تقویت کرده و میتواند تبعات ناگواری بر امنیت و تمامیت ارضی ترکیه بر جای بگذارد. و نهایتاً اینکه عامل نگرانی آنکارا از تحرکات کردهای سوریه ناشی از تغییراتی است که کردهای سوریه می-توانند بر معادلات آتی در منطقه بر جای بگذارند. ایجاد منطقة مستقل در شمال سوریه بر عمق استراتژیک کردها که از غرب سوریه تا شرق عراق امتداد مییابد میافزاید و موازنه قدرت میان دولت ترکیه و کردها را بر هم میزند. از این رو ترکیه از تمام ابزارهای خود برای مهار کردهای سوریه استفاده میکند. گرچه ترکیه منافع خود را از سوی کردهای سوریه در خطر میبیند اما به نظر نمیرسد بخواهد در شمال سوریه مداخله نظامی کند. حداقل اینکه به تنهایی درگیر در این بحران نخواهد شد. بنابراین ترکیه در حال حاضر با بهره گرفتن از ترکیبی از سیاستها شامل تهدید به حملة نظامی، تقویت اپوزیسیون عرب سنی شامل شورای ملی سوریه و ارتش آزاد سوریه، جلب حمایت حکومت اقلیم کردستان عراق برای مهار گرایشهای رادیکالی در مناطق کردنشین سوریه به دنبال مهار کردهای سوریه و از میان بردن تهدیدی بنام شکلگیری حکومت کردستان سوریه است.
