ژئوپلتیک انرژی آسیای مرکزی و قفقاز آزمونی بر سیاست­های جمهوری اسلامی ایران

سمیه زمانی

مرکز بین­ المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

آسیای مرکزی شامل پنج کشور قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان در میان فضای اقلیمی اوراسیا واقع شده است. این منطقه علیرغم قرار گرفتن در حصار خشکی ولی واصلی میان کشورهای منطقه با جامعه جهانی و وارث اقتصاد بزرگ جاده ابریشم و پل ارتباطی میان اروپا و آسیای شرقی و میان شمال و جنوب قاره آسیا به شمار می­رود که امروزه به دلیل کشف منابع غنی انرژی بر اهمیتش افزوده گردیده است. این امر موجب پیدایش رقابت­های پنهان و پیدایی میان قدرت­های منطقه­ای و فرامنطقه­ای شده است که خود ضرورت پرداختن به ژئوپلتیک انرژی این منطقه را روشن می­نماید. در این میان جمهوری اسلامی با توجه به شرایط ژئوپلتیکی و منابع انرژی خود نیازمند مداقه بیشتری در تعریف سیاست­­های منطقه­ای است. بر این اساس این نوشتار در صدد پاسخ به این پرسش است که با توجه به ژئوپلتیک انرژی آسیای مرکزی و قفقاز، سیاست خارجی جمهوری اسلامی چگونه ارزیابی می­شود؟

واژگان کلیدی: ژئوپلتیک انرژی، آسیای مرکزی و قفقاز، ایران، نفت، گاز

تببین رخداد

پایان جنگ سرد، موجب تحول مفهومی انرژی از مفهومی ژئوپلیتیکی به مفهومی ژئواکونومیکی گردید چنان­چه انرژی به تأثیر گذارترین عنصر در روابط بین قدرت­های بزرگ جهانی تبدیل شد و مناطقی خاص از جهان که دارای انرژی بودند هم یک به یک پدیده مهم راهبردی بدل شدند. این امر در پی حاکمیت گفتمان ژئواکونومیک رخ داد که موجب اهمیت فزون یافته­ی اقتصاد گردید و موجب شد تا ژئوپلیتیک انرژی، فصل نوینی را در روابط بین­المللی بگشاید. به همین دلیل به نظر می­رسد منابع انرژی به عنوان یکی از مهمترین متغیرهای ژئوپلیتیکی در نظام سیاسی کنونی جهان در تعاملات بین­المللی میان کشورها محسوب می­گردد و به همین اعتبار انرژی را به موضوع ژئوپلیتیکی مهمی تبدیل نموده است. زیرا انرژی و تمام ابعاد و جنبه­های آن ملتقای سه پارامتر جغرافیا، قدرت و سیاست است.[1] به خصوص انرژی­های فسیلی به ویژه نفت و گاز از آن حیث که در بیلان انرژی جهان سهم بالایی دارند، جایگاه ویژه­ای را در مناسبات بین المللی پیدا کرده­اند و سیاست بین المللی را نیز تحت الشعاع قرار داده اند [2].

 

 منطقه آسیای مرکزی و قفقاز یکی از حوزه­های مهم انرژی محسوب می­شود. این منطقه که حول دریای خزر واقع شده است قلب و روح ژئوپلتیک جهانی را در محاصره خود در آورده است. برای تعیین جایگاه و اهمیت منطقه آسياي مركزي و قفقاز، باید به بررسی حجم ذخایر موجود و در دست داشتن اطلاعات از پراکندگی حوزه­های جغرافیایی انرژی پرداخت. IEA  میزان کل منابع نفتی و گازی حوزه­ی دریای خزر را در سال 2009، 108.6 بیلیون بشکه نفت و 25.8 تریلیون مترمکعب گاز برآورد کرده است. براین اساس میزان سهم هر یک از کشورهای منطقه آسیای مرکزی در سال 2009، طبق جدول زیر خواهد بود:

 

 

علاوه بر این مجموع ذخایر نفتی تایید شده برای کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز از 15 تا 31 میلیارد بشکه نفت و ذخایر گازی نیز از 230 تا 360 تریلیون متر مکعب می­باشد که این حجم از ذخایر به طور تقریبی 27% ذخایر نفتی دنیا و 7% ذخایر گازی را شامل می­شود.[3]

همچنین آژانس بین المللی انرژی تخمین زده که منطقه دریای خزر 3.5 درصدمنابع نفتی ثابت شده جهان را داراست اگر چه منابع ناشناخته هم هنوز باقی مانده­اند که در کل 5 درصد می­شوند. بیشترین حجم منابع در قزاقستان و در رتبه بعدی آذربایجان و ترکمنستان قرار دارد. در طی 150 سال گذشته بیشترین برداشت و استخراج از منابع جنوب خزر صورت گرفته است. در میان کشورهای منطقه نیز قزاقستان، دارای بالاترین ذخایر انرژی است. آمار ذخایر این کشور  بین 10 تا 22 میلیارد بشکه نفت خام و 53 تا 83 تریلیون متر مکعب گاز است که از لحاظ ذخایر نفتی در ردیف کشورهای امریکا یا نروژ یا لیبی محسوب می­شود.

هنوز دامنه منابع انرژی قزاقستان به طور کامل محدود نشده است. کشف حوزه نفتی کاشقان، جایگاه این کشور را به صورت قابل توجهی ارتقاء داد. این حوزه یکی از مهمترین منابع نفتی دنیا  به شمار می­رود. میزان ذخایر زمین شناختی کاشقان حدود 38 میلیارد بشکه و میزان ذخایر قابل بازسازی 7 تا 9 میلیارد بشکه تخمین زده می­شود که البته احتمال افزایش این میزان و و حتی ارائه آمارهای جدید از میزان ذخایر آن وجود دارد.

آذربایجان در ردیف بعدی بعد از قراقستان قرار دارد، ذخایر شناخته شده برای این کشور به میزان 5.1 میلیارد بشکه نفت و 16.5 تریلیون متر مکعب گاز است که از لحاظ میزان نفت در ردیف انگلیس یا مالزی قرار دارد. دیگر کشورهای منطقه یعنی ترکمنستان و ازبکستان فاقد ذخایر قابل توجه نفتی و بیشتر به دلیل داشتن ذخایر گازی مورد توجه هستند. ذخایر نفتی آنان کمتر از یک میلیارد گفته شده است امّا ترکمنستان دارای بیش از 95 الی 155 تریلیون متر مکعب گاز است. ازبکستان نیز مانند ترکمنستان علیرغم محرومیت از منابع نفتی ولی ذخایر گازی خوبی دارد. البته امید به یافتن ذخایر نفتی در آن وجود دارد، همچنین ذخایر گازی ازبکستان را بین 70 تا 150 تریلیون متر مکعب گازاعلام کرده­اند.در مجموع سهم این منطقه از منابع جهانی گاز حول هفت درصد است که بیشترین آن در ترکمنستان است.

افزون بر این آمار، طبق پیش بینی IEA تولیدات نفتی خزر از 2.9 میلیون بشکه در روز در سال 2009 تا  پیک 5.4 میلیون در نیمه آخر 2020 خواهد رسید.[4] همچنین میزان منابع انرژی ثابت شده در کشورهای آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان در سال­های پس از 1991 افزایش یافته است. چنان­چه در پایان سال 2011 افزایش چشمگیری را تجربه کرده است. همان گونه که جدول زیر نیز نشان می­دهد از سال 2010 میزان منابع نفتی و گازی در میان کشورهای آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان ثابت مانده است این امر در مورد منابع گاز نیز صادق است که البته در مورد ترکمنستان تغییر محسوسی در میزان منابع ثابت شده گاز  دیده می­شود.[5]

 

 

 

 

 

 

جدول میزان منابع نفت ثابت شده
کشورها	در پایان 1991		در پایان 2001		در پایان 2010		در پایان 2011
							هزار میلیون تن		هزار میلیون بشکه		درصد کل	r/p ratio
آذربایجان	n/a		1.2		7.0		1.0		7.0		0.4%	20.6
قزاقستان	n/a		5.4		30.0		3.9		30.0		1.8%	44.7
ترکمنستان	n/a		0.5		0.6		0.1		0.6		.	7.0
ازبکستان	n/a		0.6		0.6		0.1		0.6		.	18.9
جدول میزان منابع گاز ثابت شده
کشورها	در پایان 1991	در پایان 2001		در پایان 2010		در پایان 2011
						هزار میلیون تن		هزار میلیون بشکه		درصد کل			r/p ratio
آذربایجان	n/a	1.2		1.3		44.9		1.3		0.6%			85.8
قزاقستان	n/a	1.8		1.9		66.4		1.9		0.9%			97.6
ترکمنستان	n/a	2.6		13.4		868.8		24.3		11.7%			.
ازبکستان	n/a	1.7		1.6		56.5		1.6		0.8%			28.1

 

 

 

جدول میزان منابع انرژی به تفکیک کشورها مستخرج از

Water & Energy Resources In central Asia ,24 April 2008,p.10

کشورهای قرقیزستان و تاجیکستان  از منابع مهم گازی و نفتی برخوردار نیستند، امّا از منابع آبی قابل توجهی برخوردار هستند. این منابع به دلیل تبدیل به انرژی الکتریسته دارای اهمیت روزافزونی شده­اند و به همین دلیل قدرت­های منطقه­ای چون روسیه و فرامنطقه­ای چون امریکا به پروژه­هایی نظیر ترانزیت برق به کشورهای آسیای جنوب شرقی توجه نشان داده­اند. در تاجیکستان60 درصد آب آسیای مرکزی قرار دارد و این کشور امکان تولید 527 میلیارد وات ساعت برق را دارد ولی هم اکنون از 5% این ظرفیت بهره برداری می­شود. ازبكستان نيز با داشتن منابع قابل توجه گاز، طلا، اورانيوم داراي جاذبه هاي خاص خود است.[6]

پراکندگی جغرافیایی این ذخایر از مختصات مهم ژئوپلتیک انرژی آسیای مرکزی است. زیرا عامل تعیین کننده جایگاه ژئوپلیتیک و ژئواستراتژی کشورها در منطقه محسوب می­شود. مهم­ترین حوزه­های انرژی در این منطقه عبارتند از: حوزه شمال دریای خزر، جنوب دریای خزر، شمال اوست یورت و منقشلاق و حوزه آمودریا.آذربایجان شامل بخش حوزه جنوب دریای خزر است و قزاقستان بخشی از شمال شرقی و تقریبا تمامی بخش شمال و اوست یورت و منقشلاق را دربر می­گیرد و ترکمنستان در بخش جنوبی خزر قرار دارد و بخش­هایی از آمودریا را نیز در خود دارد و ازبکستان عمدتا شامل حوزه آمودریا می­شود.

با توجه به ژئوپلتیک انرژی آسیای مرکزی می­توان ابعاد ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک و ژئوپلتیک این منطقه را برجسته دید. این امر در نخستین گام به وجود منابع بالقوه انرژی در این منطقه و در گام بعدی به موقعیت آن به عنوان محل گذار و انتقال انرژی به قفقاز، روسیه، چین، اروپا و اقیانوس هند باز می­گردد. عواملی که موجب شده تا بانک توسعه اوراسیا اعلام کند که هر یک میلیارد دلار سرمایه گذاری در عرصه انرژی در آسیای مرکزی، سالیانه می­تواند تا یک و نیم میلیارد دلار سود داشته باشد. همچنین این بانک استفاده مؤثر از ذخایر انرژی و آب رودخانه­های امودریا و سیر دریا را عامل مهمی در کسب سود مالی کشورهای منطقه بر می­شمرد.[7]

جمهوری اسلامی ایران که در همسایگی منطقه مزبور قرار دارد نیز یکی از کشورهایی دارنده منابع غنی نفت و گاز است.(در جداول زیر میزان منابع ثابت شده نفت و گاز آن آمده است).

 

 

منابع نفت جمهوری اسلامی ایران

در پایان 1991	در پایان 2001		در پایان 2010	در پایان 2011
				هزار میلیون تن	هزار میلیون بشکه	درصد کل		r/p ratio
92.9	99.1	151.2		20.8	151.2		9.1%		95.8

منابع گاز جمهوری اسلامی ایران

در پایان 1991	در پایان 2001		در پایان 2010	در پایان 2011
				هزار میلیون تن	هزار میلیون بشکه	درصد کل		r/p ratio
19.8	26.1	33.1		1168.6	33.1		15.9%		.

 

این منابع در کنار موقعیت جغرافیایی و ژئوپلتیک ایران خاصیت اکونومیک آن را افزوده است. ایران با دارا بودن ذخایر انبوه نفت و گاز یکی از رقبای این منطقه محسوب می­شود که از توان ذخیره­ای در حدود چهار برابر منطقه آسیای مرکزی و قفقاز برخوردار است. همچنین مجاورت ایران با کشوری همچون ترکمنستان که صاحب ذخیره­ی گاز طبیعی است از یک سو و کشورهای فاقد این منابع همچون پاکستان و یا ترکیه امتیازی را نصیب ایران ساخته است که در صورت استفاده بهینه می­تواند سود اقتصادی را نصیب کشور نماید. همچنین ايران می­تواند كوتاه­ترين راه صدور نفت و گاز از درياي خزر به ژاپن و خاور دور باشد. افزون بر این­ها، ایران میان دو حوزه انرژی خلیج فارس و دریای خرز واقع شده است و می­تواند بازیگری میانجی در ارتباط و پیوندهای این دو حوزه باشد.

امّا رفتار و کنش جمهوری اسلامی متناسب با این موقعیت نیست و سیاست­ها و واقعیت رفتاری­اش چنین موقعیتی را بازتاب نمی­دهد. این در حالی است که علی­رغم موقعیت تثبیت شده ایران در حوزه انرژی خلیج فارس در چارچوب تولید وانتقال منابع نفت و گاز موقعیت ایران در حوزه دریای خزر روشن و ثابت نیست و نیازمند تعریف و تدوین سیاست­های منطقه­ای متناسب با موقعیت و ظرفیت­های کشور و منطقه است. ایران در زمینه اکتشاف و استخراج نفت و گاز در دریای خزر جز مشارکت­های ده درصدی در پروژه گازی شاه دنیز جمهوری آذربایجان فعالیتی را ثبت نکرده است و ضعیف عمل کرده است. البته منازعات موجود پیرامون رژیم حقوقی دریای خزر و سایر منازعات ارضی و زیست محیطی سیاست­های ایران در این باره را به چالش­ می­کشد. امّا با احتساب این چالش­ها باز هم برآورد سود و هزینه و توجه به پتانسیل موجود در این منطقه، اهمیت توجه به ژئوپلتیک انرژی، دیپلماسی انرژی و همچنین امنیت انرژی را روشن می­نماید.  

دورنمای رخداد

یکی از حوزه­های مهم انرژی که به ویژه پس از فروپاشی شوروی اهمیت بسیار یافته است حوزه آسیای مرکزی است. این منطقه پس از استقلال به دلیل ذخایر ارزشمند انرژی­های فسیلی مورد توجه قرار گرفت و هر چه بر تنش در حوزه­های دیگر انرژی همچون خاورمیانه افزوده می­شود بر اهمیت این منطقه به مثابه یک بدیل مناسب افزوده می­شود.

همچنین با توجه به حاکمیت ژئواکونومیک و اهمیت یافتن مبحث انرژی و همچنین شتاب گرفتن مصرف جهانی انرژی بویژه در کشورهای در حال توسعه آسیایی، اهمیت منطقه آسیای مرکزی در حوزه انرژی، افزون­تر خواهد شد. با توجه به اهمیت ژئوپلتیک این منطقه و همچنین به دلیل آن که در قرن بیست و یکم خطوط انتقال نفت و گاز نقش ژئواکونومیک پیدا کرده­اند بنابراین می­توان تحولات این منطقه را متأثر از عامل سیاست خطوط لوله نفت و گاز و مسایل مربوز به انتقال انرژی از آسیای مرکزی، دریای خزر و قفقاز نیز دانست. چرا که کشیدن خطوط لوله از کشوری موجب افزایش رده استراتژیکی آن کشور و محرومیت کشور فاقد این امتیاز می­گردد. این امر می­تواند نشان­دهنده نقش سیاست انرژی کشورهای منطقه باشد تا بتوانند سهم مؤثری در جغرافیای ترانزیت انرژی داشته باشند. به ویژه جمهوری اسلامی ایران به دلیل برخورداری از موقعیت جغرافيايي خود و قرار گرفتن میان دو حوزه انرژی درياي خزر و خليج فارس از پتانسیل مطلوبی جهت کنشگری فعال در حوزه سیاست انرژی است. این عوامل نشان دهنده دورنمایی است که ژئوپلتیک انرژی می­تواند محور مناسبی برای همکاری­های منطقه­ای باشد. همچنین از سویی این منطقه با داشتن ظرفیت و توانایی برقراری تعاون و همکاری، هسته اختلاف و تشنج را درون خود دارد که اگر رشد کند نه تنها کشورهای منطقه را بلکه بر منافع کشورها و شرکت­های چند ملیتی بیرون از منطقه اثر خواهد گذاشت. بنابراین ژئوپلتیک انرژی آسیای مرکزی و قفقاز می­تواند آزمونی جدی را پیش پای سیاست­ خارجی ایران و به خصوص سیاست منطقه­ای آن بنهد. با توجه به این موارد جمهوری اسلامی ایران به مثابه یکی از بازیگران همسایه، باید در تعریف استراژی­های منطقه­ای و همچنین سیاست انرژی، موقعیت خود و منطقه را مورد بازبینی قرار دهد و بازه­ی نوینی از سیاست خارجی خود را با توجه به امنیت انرژی با تعریف سیاست انرژی و دیپلماسی انرژی پیش روی قرار دهد. علاوه بر آن، کنش فعال در جهت اجماع بر رژیم حقوقی دریای خزر و گستردگی روابط با کشورهای منطقه و به ویژه کشورهای ساحلی دریای خزر به خصوص آذربایجان و ترکمنستان و همچنین روسیه مواردی است که باید در جهت در پیش گرفتن سیاست­های منطقه­ای مورد توجه دستگاه سیاست ­خارجی جمهوری اسلامی باشد.