چشم انداز استراتژی روسیه در شبه جزیره بالکان

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح-  IPSC

«شبه جزیره بالکان» معروف به «زیرشکم نرم اروپا» به دلیل شکاف‌های قومی- سیاسی – اجتماعی فراوان، نابسامانی های اقتصادی و.. توان بالایی برای تولید تنش و درگیری و در نهایت گسترش بحران به تمام اروپا دارد؛ از این رو هرگونه بی ثباتی در منطقه بالکان می تواند نظم اروپایی شکل گرفته پس از جنگ سرد را برهم بزند. این موضوع فرصت های را برای روسیه به وجود می آورد تا اهداف دیرینه ای خود را که همانا جلوگیری از پیوستن کشورهای منطقه به ناتو و اتحادیه اروپا و همچنین نمایش قدرت دریایی خود در مدیترانه را پیگیری نماید. در این راستا کرملین بارها نشان داده است که بالکان محیطی مساعد برای مقابله با ایالات متحده امریکا و اتحادیه اروپا به حساب می آید.

به هر حال تنش میان روسیه و اوکراین پیامدهای ژئوپلیتیکی بزرگی برای شبه جزیره بالکان دارد و شکاف منطقه ای بین اردوگاه‌های طرفدار روسیه و غرب را عمیق‌تر کرده است. در منطقه بالکان صربستان به دفاع از موضع کرملین ادامه می دهد این در حالیست که کوزوو مدعی است «صربستان تلاش می‌کند تا شمال کوزوو با اکثریت صرب‌ها و همچنین بوسنی و مونته‌نگرو را با حمایت متحد خود روسیه که به منافع آن خدمت می‌کند، بی‌ثبات کند. هدف صربستان با کمک روسیه ایجاد تنش به نفع روسیه است که درگیری‌ها را گسترش دهد و توجه جامعه بین‌المللی را بیشتر کند و اجازه ندهد آنها فقط روی اوکراین تمرکز کنند»(1). از سوی دیگر کارشناسان ادعا می کنند روسیه با کشاندن کوزوو به صحنه بازی استراتژیکی خود نقشه ای برای گشودن جبهه دوم علیه غرب طراحی کرده است(2). با اینکه کوزوو در سال 2008 استقلال خود را از صربستان اعلام کرد اما صربستان این تصمیم را به رسمیت نمی شناسد(3) و به نظر می رسد که صربستان و کوزوو هرگز بر اختلافات خود غلبه نخواهند کرد اگرچه در مورد ادغام صرب های کوزوو در سیستم حقوقی این کشور پیشرفت های حاصل شده است(4). لازم به ذکر است صربستان از بیانیه های مجمع عمومی سازمان ملل در محکومیت حمله روسیه به اوکراین حمایت کرد، اما در برابر فشارها برای حمایت از تحریم های غرب علیه روسیه مقاومت می کند.

 با این حال، استفاده ولادیمیر پوتین از تلاش کوزوو برای استقلال برای توجیه همه‌پرسی الحاق در شرق اوکراین، خشم بسیاری از ناسیونالیست‌های صرب را برانگیخت که آن را مشروعیت بخشیدن به ادعاهای کوزوو می‌دانند و این موضوع باعث ایجاد تنش در روابط دوجانبه روسیه و صربستان شده است. بدین ترتیب بلگراد به قطعنامه مارس 2022 مجمع عمومی سازمان ملل متحد در محکومیت حمله روسیه به اوکراین رأی مثبت داد. حتی گزارش ها حاکی از آن است که صربستان به بریتانیا و فرانسه اجازه داده تا از خاک این کشور به عنوان نقطه انتقال تجهیزات به سمت اوکراین استفاده کنند. اگرچه صربستان در ماه می 2022 قراردادی سه ساله برای گاز روسیه با تخفیف امضا کرد و تا حد زیادی خشم اعضای اتحادیه اروپا را برانگیخت اما هم اینک به دنبال تنوع بخشیدن به منابع انرژی به غیر از منابع انرژی روسیه است و طرح های را برای ایجاد پالایشگاه های جدید در دست اقدام دارد. حجم واردات گاز صربستان از روسیه نسبتاً اندک است و تنها 3 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می شود.

با این حال، از نظر غربی ها روسیه همچنان یک بازیگر خطرناک در شبه جزیره بالکان به شمار می آید که می تواند ظرفیت های را برای کاهش سرعت ادغام یورو-آتلانتیک کشورهای منطقه ایجاد کند و ضمن تقویت سیاستمداران ناسیونالیست تندرو برنامه های اصلاحات عقب مانده منطقه را با چالش های مواجه سازد(5). با توجه به اینکه ابزار اقتصادی روسیه احتمالاً در طول زمان ضعیف می‌شود، جنگ در اوکراین می‌تواند مسکو را تشویق کند تا از ابزارهای بی‌ثبات‌کننده‌تر خود در منطقه با هدف افزایش هزینه برای اتحادیه اروپا و ایالات متحده امریکا استفاده نماید. بدین ترتیب دولت روسیه شرکت‌های دولتی از جمله گازپروم و بانک دولتی اسبربانک را مامور کرده تا سرمایه‌گذاری‌هایی را در سرتاسر منطقه انجام دهند که به نظرش می‌تواند نفوذ سیاسی آن را تقویت کند. همچنین مسکو اغلب حمایت خود را از طریق نیروهای نیابتی هدایت می کند که مجموعه ای گسترده از باشگاه ها، مدارس، تیم‌های ورزشی، مراکز مذهبی، رسانه‌ها و.. را در بر می گیرد که به عنوان اهرمی برای تقویت قدرت نرم روسیه در نظر گرفته می شود.

البته قدرت نرم روسیه ضمن تلفیق با اصلاحات سخت برای پیوستن به اتحادیه اروپا همچنین مقابله با تنش های اجتماعی در چند کشور این منطقه توانسته است نفوذ روسیه را در منطقه افزایش دهد که این مسئله منبعی از نگرانی های فزاینده در اروپا و ایالات متحده به شمار می آید که منجر به تصمیم گیری جدید برای کمک به منطقه برای رسیدگی به طیفی از مسائل می شود که عامل بی ثباتی و تنش های سیاسی مداوم هستند. اما برخی از این تنش ها نظیر شکاف‌های قومی، ملی، فرقه‌ای و سیاسی عمیقاً ریشه‌دار هستند و توسط نیروهای سیاسی داخلی و بین‌المللی که در دستور کار یکپارچه‌سازی و دموکراتیک مشترک نیستند، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. این وضعیت با وجود بحران اوکراین بر شدت نگرانی غربی ها می افزاید. روسیه مدت هاست که شبه جزیره بالکان را به عنوان نقطه آسیب پذیری غرب می بیند و به زعم آنها تمایل دارد که از شکنندگی های منطقه به نفع خود بهره برداری کند(6).

لازم به ذکر است منطقه بالکان نقش اصلی را در فروپاشی نظم اروپا قبل از جنگ جهانی اول ایفا کرده بود از این رو مقامات کشورهای این منطقه و بخصوص غرب تمایلی برای اجرای نقش مشابه در زمان حاضر ندارند(7). از این روست که جوزپ بورل، نماینده عالی سیاست خارجی و امنیتی اتحادیه اروپا، نسبت به تحولات اخیر در بالکان در بحبوحه افزایش تنش بین کوزوو و صربستان ابراز نگرانی کرد(8). از سوی دیگر با وجود جنگ در اوکراین، غرب از خطرات بی ثباتی در داخل بوسنی و هرزگوین منحرف نشده است به طوری که اتحادیه اروپا تعداد نیروهای حافظ صلح را از 600 به 1100 نیرو افزایش داد و نیروهای ناتو مستقر در ایتالیا نیز همچنان آماده استقرار در بوسنی در نقش پشتیبانی در صورت نیاز هستند.

چشم انداز

به نظر می رسد با ادامه بحران در اوکراین و چالش های ناشی از آن، روسیه علاقمند به حفظ توازن برای اجرای معاملات احتمالی ژئوپلیتیک با ایجاد مانور سیاست خارجی در فضای شبه جزیره بالکان باشد. از این رو به تدریج منطقه بالکان به یک فضای امنیتی تبدیل می شود که به میزان قابل توجهی ابزارهای قدرت نرم روسیه در تداوم آن کارآیی خواهد داشت. ضمن اینکه نقاط ضعف اقتصادی منطقه بالکان از جمله بیکاری و نرخ بالای فقر، موسسات ضعیف با درآمد ناچیز و.. اتخاذ سیاست هایی برای ادغام در اتحادیه اروپا برای بعضی از کشورهای این منطقه با موانع ساختاری مواجه می سازد که این موضوع توانایی روسیه را برای ایفای نقش های مختلف در صحنه بازی بالکان تسهیل می نماید.

کلید واژگان: ,بالکان, اروپا,امریکا,روسیه, مریم وریج کاظمی, چشم انداز, استراتژی روسیه , شبه جزیره بالکان

1-https://balkaninsight.com/2022/04/20/serbia-aims-to-create-tensions-in-balkans-kosovo-president/

2-https://carnegieeurope.eu/2022/08/25/latest-kosovo-serbia-tensions-reveal-eu-s-diplomatic-limits-pub-87755

3-https://www.dailysabah.com/opinion/columns/erdogans-role-in-easing-tension-in-the-balkans

4-https://www.ft.com/content/a0da5261-a111-47a8-94bc-515a211c3826

5-https://carnegieendowment.org/politika/87959

6-https://www.nato-pa.int/document/2022-western-balkans-russias-war-ukraine-and-regions-enduring-challenges-report-michal

7-https://afsa.org/serbia-and-russia-and-coming-balkan-storm

8-https://www.commonspace.eu/index.php/news/eu-concerned-situation-balkans-amid-tension-between-kosovo-and-serbia