دکتر سجاد بهرامی مقدم
کارشناس مسائل چین و مدرس دانشگاه گیلان
موقعیت بندر گوادر
تا پیش از بهره برداری از بندر گوادر، پاکستان دو بندر اصلی کراچی و قاسم بوده است. مشارکت فعال چینی ها در پی ریزی بندر گوادر از سال 1993، آغاز شده است. این بندر از سال 2007 فعالیت خود را آغاز کرده است. ظرفیت ناکافی دو بندر کراچی و قاسم عوامل اولیه است که اسلام آباد را به ضرورت پی ریزی بندری جدید در آب های عمیق دریای عمان واقف کرد. گوادر در سواحل دریای عمان در فاصله تقریبی 533 کیلومتری از بندر کراچی و 120 کیلومتری از سواحل ایران واقع شده است.
شهر گوادر مطابق آمار سال 2004، 85 هزار نفر جمعیت داشته است و مقامات محلی برآود می کنند که تا سال 2020 جمعیت این شهر به حدود 500 هزار نفر افزایش یابد. چین در طول دهه گذشته سرمایه گذاری های چشمگیری در بندر گوادر داشته است. از جمله این که در سال 2015، پکن متعهد به 1.62 میلیارد دلار سرمایه گذاری در این بندر شده است و پاکستان 923 هزار هکتار از اراضی گوادر را با تسهیلات معافیت های مالیاتی در اختیار چین قرار داده است. فعالیت های چین در این بندر هم اکنون از جمله شامل اجاره بخشی از این بندر به مدت 43 سال، سرمایه گذاری در زیرساخت ها، اسکله ها، فرودگاهها، بیمارستانها، خدمات دریایی و حوزه آزاد تجاری است.
اهداف و منافع ژئوپلیتیک، نظامی و سیاسی چین در گوادر
بندر گوادر در متن رقابت های ژئوپولیتیکی آسیای جنوبی ارزش استراتژیکی چشمگیری یافته است، آسیای جنوبی در طول بیش از شش دهه گذشته شاهد رقابت هند و پاکستان به مثابه یکی از طولانی ترین رقابت های ژئوپولیتیکی بوده است. از طرفی چین و هند به رغم لفاظی های مشترک جهان سوم گرایانه مائو و نهرو، از بدو استقلال به مثابه دو رقیب با اختلافات سرزمینی و رقابت سیستمی ظاهر شده اند. در متن چنین رقابت هایی چین، دسترسی و توسعه گوادر را مزیتی برای به چالش کشیدن قدرت دریایی دهلی نو و افزایش فشار ژئوپولیتیکی بر هند یافته است که بطور فزاینده ای پیوندهایش را با نظام اتحادهای امریکایی بر علیه چین تقویت می نماید. هم چنین دسترسی نیمه غربی چین به بندر گوادر از وابستگی این دولت به مسیرهای تجاری دریای جنوبی و تنگه مالاکا که قویا تحت نفوذ ایالات متحده است می کاهد.
اهداف و منافع اقتصادی و تجاری چین در گوادر
گوادر در پیوند با کریدور اقتصادی چین پاکستان نقش مهمی در دسترسی نیمه غربی چین به بازارهای بین المللی ایفا خواهد کرد. بویژه این که پکن سیاست مدرنیزاسیون نیمه غربی کشور را اتخاذ کرده است، بطوریکه در نتیجه آن در سال 2013، سین کیانگ، کویزو و کینگ های در نیمه غربی کشور به ترتیب با نرخ رشد 14.3، 14.2 و 14.2 درصد بالاترین نرخ رشد اقتصادی را در بین استان های چین داشته اند و در سال 2015، بالغ بر دو و نیم تریلیون دلار حجم تجارت چین با همسایگان حوزه مسیر تاریخی جاده ابریشم رقم خورده است. هم چنین حدود نیمی از میزان مصرف سالیانه جهانی مواد معدنی به چین اختصاص دارد. بر این اساس پکن سرمایه گذاری به ارزش بیش از 46 میلیارد دلار را از 2015 در کریدور اقتصادی پاکستان آغاز کرده است که این کریدور از سین کیانگ تا گوادر امتداد می یابد و از طریق خطوط لوله و جاده های ترانزیتی دسترسی نیمه غربی چین را به بازارهای بین المللی برای صادرات کالا و واردات نفت و دیگر مواد معدنی تسهیل می کند.
پیامدهای ژئوپولیتیک، سیاسی و نظامی گسترش حضور و نفوذ چین در گوادر
توسعه بندر گوادر این قابلیت نظامی را ایجاد خواهد کرد که ظرفیت های نیروی دریایی پاکستان در ترکیب با نیروی دریایی چین به چالشی قابل ملاحظه برای تفوق دریایی دهلی نو در اقیانوس هند تبدیل شود. دیگر پیامد برجسته نظامی آن، افزایش ظرفیت چین برای مانیتور فعالیت های نیروی دریایی آمریکا در این حوزه خواهد بود. هم چنین تقویت موضع پاکستان در کشمکش با هند از پیامدهای مهم نفوذ چین در گوادر است، بطوریکه هند قابلیتی را که در طول دهه ها در محاصره دریایی پاکستان داشته است از دست خواهد داد.
پیامدهای اقتصادی و تجاری گسترش حضور و نفوذ چین در گوادر
گسترش حضور و نفوذ چین در گوادر به این بندر نقشی تعیین کننده در رقابت با دیگر بنادر بین المللی حوزه دریای عمان می بخشد، تقویت رشد اقتصادی پاکستان و افزایش نفوذ چین بر تجارت دو حوزه خلیج فارس و آسیای میانه از دیگر پیامدهای مهم اقتصادی و تجاری آن خواهد بود.
تاثیر افزایش حضور و نفوذ چین در گوادر بر منافع قدرت های جهانی و منطقه ای
توسعه بندر گوادر با نقش غالب پکن سبب تقویت موضع پاکستان و چین به هزینه هند خواهد شد. از طرفی چنین نقشی دسترسی مرزهای محصور غربی چین را از طریق کریدور اقتصادی پاکستان به بازارهای بین المللی تسهیل نموده و به چین مزیت هایی بیشتر برای به چالش کشیدن تفوق ایلات متحده می بخشد.
حضور چین در گوادر و منافع سیاسی، اقتصادی و امنیتی ایران
نقش کلیدی چین در توسعه بندر گوادر پیامدهای پیچیده ای برای منافع ایران دارد. توسعه بندر گوادر در کوتاه مدت موقعیت بندر چابهار را تضعیف می کند و هم زمان رغبت هند را برای افزایش سرمایه گذاری در بندر چابهار افزایش می دهد. هم چنین توسعه بندر گوادر اهمیت مسیرهای ترانزیتی پاکستان به آسیای میانه را به هزینه مسیرهای ترانزیتی ایران به این حوزه کاهش می دهد. از طرفی با توجه به این که چین سیاست توسعه اقتصادی به مثابه شیوه ای برای غلبه بر چالش های امنیتی دنبال می کند، رشد اقتصادی گوادر و افزایش جایگاه می تواند سبب افزایش حساسیت پکن و اسلام آباد نسبت به نا امنی های بلوچستان پاکستان شود. فراتر از چنین مزایایی ایران می بایست از رقابت های هند و چین و رقابت های همسایگان دور و نزدیک چین در گستره وسیع آسیا پاسیفیک در جهت تحقق طرح بزرگ کریدور بین المللی شمال- جنوب بهره بگیرد که مستلزم محاسبات و سیاست های عمل گرایانه ایران در جهت بهره گیری بیشتر از فرصت های جهان بیرونی برای ارتقا بیشتر استانداردهای زندگی روزمره مردم است. در واقع عمل گرایی اقتصادی به کاهش فقر از 84 درصد جمعیت چین در سال 1981 به 16 درصد تا سال 2005 و کاهش هم زمان نرخ فقر در هند از 60 درصد به 42 درصد شده است. به طور کلی بهره گیری بیشتر از فرصت های بیرونی مستلزم تمرکز بر بالندگی اقتصادی است. رشد نسبتا بالای اقتصادی همانگونه که در میان مدت نرخ فقر ملی را کاهش می دهد منابع مالی برای تامین بیشتر مخارج نظامی دفاعی را نیز افزایش می دهد. بهره گیری از فرصت های ناشی از نقش کلیدی چین در توسعه بندر گوادر و مواجهه موثر با پیامدهای زیانبخش آن برای ایران مستلزم اتخاذ سیاست هایی عمل گرایانه است.
واژگان کلیدی: پیامد، اهداف ، منافع چین، بندر گوادر، چین ، پاکستان، کریدور، گوادر