اژدر پیری سارمانلو
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح –IPSC
دولت ترکیه با کنترل و قبضه کردن آب رودخانه دجله و ممانعت از جاری شدن این رود به‌سوی عراق موجب بروز بحران آب در این کشور و کشورهای منطقه شده است. این اقدام ترکیه باعث تشدید بحران آب در منطقه و ضرر و زیان رساندن به زندگی روزمره مردم منطقه شده است. طرح‌های احداث سد، میراث تمدن هزارساله شهرهای کُردی و آثار به‌جامانده از تاریخ کهن این ملت را زیر آب مدفون و مردم عراق از داشتن این مایه حیات محروم می‌کند. در این میان تنها رژیم اسرائیل است که از احداث چنین پروژه‌هایی سود می‌برد، آبی که از مردم منطقه دریغ می‌شود از طریق خط لوله به نام “لوله صلح” به‌وسیله حکومت ترکیه به اسرائیل فروخته می‌شود.
صاحب‌نظران بر این باوراند که در دهه‌های پیش‌رو، بحران آب موجب بروز اختلافات شدید و حتی جنگ بین کشورهای منطقه خواهد شد. در حال حاضر این اختلافات در کشور عراق به دلیل وجود بحران آب و احداث سد ایلیسو از سوی دولت ترکیه که بخش وسیعی از آب رود دجله از طریق این سد کنترل می‌شود، رو به وخامت است.
بحران آب در عراق موضوع تازه و جدیدی نیست. این اختلافات و مناقشات آبی میان حکومت عراق و کشورهای همسایه به دوره‌های طولانی باز می‌گردد که در آن زمان مذاکرات و پروتکل‌های بسیاری مورد توافق قرار گرفت. بسیاری از این توافقات به‌مرور صورت گرفت اما برخی دیگر به دلایل سیاسی و امنیتی تنها بر روی کاغذ ماند و در بیشتر مواقع بر مسائل اقتصادی و تجاری طرف‌های مورد توافق تأثیر گذاشت.
منطقه بین‌النهرین (مزوپوتامیا) که از ویژگی‌های خاص جغرافیایی میان دو رود دجله و فرات برخوردار است، اگر بحران آب پیش‌رو تداوم داشته باشد با خطر نابودی روبه است. در منطقه باکور (کُردستان ترکیه)، حکومت این کشور اقدام به احداث سد بزرگی به نام “ایلیسو” کرده که تأثیری بسیار مخرب بر کشور عراق و کُردهای باکور و باشور خواهد داشت.
اختلافات روی داده بین عراق و همسایه‌هایش در سال جاری و سال‌های گذشته بر سر مسئله آب بسیار عمیق‌تر و پیچیده‌تر از مشکلات داخلی آن کشور بود. که این مشکل نیز به دیگر مشکلات کشور عراق اضافه‌شده است.
در روزهای اخیر تصاویر بسیاری از رود دجله در شبکه‌های اجتماعی در شهر موصل منتشر شد. در این تصاویر میزان سرعت خشک شدن این رود به وضوح مشخص است. با این وجود که نقطه شروع رودخانه دجله از کشور عراق است.
طول رود دجله به 1850 کیلومتر می‌رسد. این رود از دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد و از شمال عراق به رود فرات می‌پیوندد و سرانجام در استان بصره شط العرب (اروندرود) را تشکیل می‌دهد و در نهایت به خلیج‌فارس سررزیر می‌شود.
در روزهای اخیر، رود دجله به دلیل کمبود جریان سرریز شدن آب بیش از نیمی از مساحت آبی آن خشک شده است. این اتفاق برای اولین بار است که روی می‌دهد و دلیل آن هم احداث سد ایلیسو از سوی کشور ترکیه است.
پس از آن که سد ایلیسو راه‌اندازی شد، میزان سطح آب واریزی به رود دجله از 700 مترمکعب به 390 مترمکعب تنزل یافت. این موضوع نشان می‌دهد که پروژه‌های احداث سد از سوی دولت ترکیه بیش از نیمی از سهم آب عراق را کاهش داده است.
سد ایلیسو بیش از 50 کیلومتر از مرزهای کشور عراق فاصله دارد. دولت ترکیه سال 2006 در روستایی به نام “ایلیسو” از توابع کُردستان باکور، اقدام به احداث این سد کرد. ارتفاع این سد 140 متر و طول آن به 1800 متر می‌رسد. سد ایلیسو با گنجایش ۴۳ میلیارد مترمکعب و ظرفیتی معادل ۳ برابر بزرگ‌ترین سد ایران یعنی کرخه در حال بهره‌برداری است.
دره‌های دجله و فرات در منطقه بین‌النهرین یکی از پراهمیت‌ترین مناطق جهان هستند که یکی از اساس‌ترین عامل درگیری و جنگ بین دول منطقه محسوب می‌شود. ترکیه نیز قصد دارد از این موقعیت نهایت بهره را داشته باشد و سعی دارد از منافع دولت‌ها و مردم منطقه درجهت منافع اقتصادی و سیاسی خود استفاده کند.
بیشتر آب مصرفی عراق از آب‌های سطحی تأمین می‌شود و حدود 80 درصد سرچشمه این آب‌ها از کشور ترکیه است. کل حجم آب مورداستفاده عراق چیزی حدود 54.42 میلیارد مترمکعب است و بیشتر این آب‌ها، آب‌های سطحی است که میزان آن به 35.41 مترمکعب می‌رسد. این مقدار آب فقط می‌تواند نیاز مصرفی آب شرب مردم عراق را تأمین کند که با توجه به افزایش جمعیت در این کشور نیاز به آب مصرفی روز به‌روز افزایش پیدا می‌کند.
در کنار افزایش نیاز به آب مصرفی، دولت ترکیه سعی دارد میزان جاری بودن آب به‌سوی عراق را بکاهد و روی رودهای دجله و فرات سدهای بیشتر احداث کند. این اقدام ترکیه بر بحران‌های کنونی عراق افزوده و تنش‌های موجود بین دور کشور را عمیق‌تر و بغرنج‌تر می‌کند. کشور عراق جهت تأمین آب مصرفی خود یکی از دولت‌های وابسته به کشورهای همسایه است. این مسئله باعث شده است که عراق در مقابل سیاست کشورهای داری سرچشمه آب به‌خصوص ترکیه، به شدت منفعل عمل کند.
سد ایلیسو
از دهه پنجاه، حکومت ترکیه پیشنهاد پروژه ساخت سد ایلیسو را مطرح کرد. این پروژه جهت تأمین بخشی از برق کشور ترکیه بود. در سال 2006 احداث این سد روی رود دجله نزدیک روستای ایلیسو بین مرز دو استان مِردین و شرنَخ در باکور کُردستان، کلید خورد. در فوریه (شوبات) 2018 کار احداث سد ایلیسو به اتمام رسید و در ماه ژوئن (هَزیران) سال جاری بهره‌برداری از این سد آغاز شد.
احداث سد ایلیسو نارضایتی عمیق منطقه‌ای و بین‌المللی بسیار در پی داشت. دلیل اصلی این نارضایتی‌ها کم شدن میزان حجم آب به سمت کشورهای سوریه، ایران و عراق بود. همچنین به طور مستقیم زندگی بیش از 50 هزار نفر از مردم اطراف این سد به‌ویژه روستای ایلیسو تحت الشعاع قرار گرفته و بسیاری از روستاهای اطراف نیز به زیر آب خواهند رفت.
بحران آب، طرحی بلند مدت از سوی دولت ترکیه در راستای دشمنی با مردم منطقه است
پس از آنکه ترکیه “پروژه آناتولی جنوب شرق” (گاپ) را آغاز کرد، بحران آب و در پی آن قطعی آب گریبان‌گیر کشور عراق شد. ترکیه در سال 1981 این پروژه عظیم را کلید زد. این پروژه زندگی مردم منطقه به ویژه کُردها و اعراب را با تهدید کمود آب روبه رو ساخته و در راستای خدمت به منافع رژیم اسرائیل می‌باشد.
تخریب تمدن هزارساله کُردها
طبق اظهارات باستان‌شناسان و فعالان حقوق بشر، سدهای احداثی این پروژه، میراث تمدنی طبقه‌ای از اقوام کهن را به ورطه نابودی می‌کشاند و آن هم قومی نیست به جز قوم کُرد، که در حومه دجله و فرات هزاران سال است که زندگی می‌کنند. در آگوست (تیرمَه) سال 2001 حکومت بریتانیا جهت احداث این پروژه به خصوص سدهای ایلیسو و شیزره که به طور مستقیم حقوق کُردها در ترکیه را هدف قرار می‌دهد، ابراز نگرانی کرده بود.
انجمن‌های باستان‌شناسان بر این تلاش بودند که بتوانند از پروژه‌های سد سازی حکومت ترکیه روی رود دجله ممانعت به عمل آورند. در راستای این تلاش‌ها فعالیت بسیاری از شرکت‌هایی که در این پروژه مشارکت داشتند بلاجبار متوقف شدند. ابتدا شرکت سوئدی “اسکانزا” و پس از آن شرکت انگلیسی “بالفور بیوتی” و در نهایت شرکت ایتالیایی “ایمپرگیلو” مجبور به ترک مشارکت در ساخت این پروژه عظیم با دولت ترکیه شدند.
تأکید متخصصان انجمن‌های باستان‌شناسی بیشتر بر این موضوع است که مسئولین حکومت ترکیه بدون توجه به مکان‌های تاریخی که قدمتی هزارساله دارند، دست به احداث چنین پروژه‌ای زده که این اقدام آنها تمامی این مکان‌ها را در زیر آب غرق خواهد کرد و کوچکترین اثری از این تمدن هزارساله باقی نخواهد گذاشت.
یکی از این مکان‌ها معروف، دیوارهای بازالت سیاه همگن شهر دیاربکر (آمد) و قلعه حسکیف که در بلندای کوهی در اطراف رود دجله است. تاریخ حسکیف به 10 هزار سال پیش بر می‌گردد که دوبرابر قدمت اهرام مصر و استونهیج بریتانیا و حتی قبل از تمدن مایا در پرو و ایکا در گواتیمالا است.
فشار سیاسی بر اعراب
حکومت ترکیه از سال 1965 پروژه سدسازی خورد را آغاز کرد. این کشور بیش از 20 سد بر رودخانه‌های دجله و فرات ساخته است که سد آتاتُرک روی رودخانه فرات و سد ایلیسو بر رودخانه دجله آغاز این پروژه سد سازی است. دولت ترکیه سعی دارد از طریق این پروژه‌ها، فشارهای سیاسی خود بر دولت‌های منطقه به کار گیرد. یکی از این فشارها بر روی حکومت عراق برای کسب منافع سیاسی و اقتصادی است.
سرمنشاء این فشارها به جنگ دوم خلیج‌فارس بر می‌گردد. ترکیه مسئله آب و جنگ عراق علیه کویت را به همدیگه نسبت داده و سعی داشت سیاست‌های آبی که مقابل عراق و سوریه به کار گرفته بود را موجه جلوه دهد. در همان حال سعی داشت با وارد شدن ارتش عراق به خاک کویت و حمایت برخی کشورهای عربی از سیاست‌های عراق، رأی این کشورها را در مورد مسئله آب نسبت به کشور عراق تغییر دهد. در حال حاضر نیز دولت ترکیه تلاش دارد با تحت فشار قرار دادن حکومت عراق از طریق بحران آب، علیه کُردهای باشور (کُردستان عراق) وارد جنگ شود. بخصوص موضوع بحران آب زمانی که اردوغان رئیس جمهور ترکیه، تهدیدهای خود علیه قندیل (پ ک ک) را برای چندین بار متوالی تکرار کرد، جان تازه‌ای به خود گرفت.
آب مصارده شده به اسرائیل فروخته می‌شود
دولت ترکیه قصد دارد با تکمیل پروژه سدسازی گاپ و انباشت آب رودخانه‌های دجله و فرات در این سدها از طریق خط لوله (که به لوله‌های صلح نامگذاری شده‌اند) این آب‌ها را به اسرائیل بفروشد. لازم به ذکر است دولت ترکیه و شخص رجب طیب اردوغان سالها پیش در پی حملات شدید اسرائیل به نوار غزه برای مردم فلسطین در مقابل کشتار رژیم اسرائیل و در مقابل چشمان جهانیان اشک تمساح می‌ریخت و در ظاهر تا قطع روابط با این رژیم پیش رفت، حال امروزه قصد دارد آب مردم منطقه را از آنان دریغ کرده و به رژیمی که خود روزی اذعان به کودک کشی بودن این رژیم داشت، تقدیم کند.
این توافق پس از سفر نخست وزیر اسرائیل به آنکارا آشکار شد، رئیس موسسه تحقیقاتی آب اسرائیل یانوش بنگال، تأکید کرد که اسرائیل قصد خرید آب از ترکیه را دارد، به این دلیل که اسرائیل بتواند مشکل بحران آب خود را حل کرده و همچنین این رژیم می‌تواند با مقدار آبی که از حکومت ترکیه خریداری می‌کند مساحتی به اندازه سه برابر مساحت کنونی اسرائیل (فلسطین اشغالی) را آبرسانی کند.
دولت ترکیه قصد ترکانیزه کردن رودهای دجله و فرات را دارد
تصمیمات اتخاذ شده دولت ترکیه در حوزه آب، برگرفته از باورهای اشتباه سیاستمداران این کشور نسبت به رودخانه‌های دجله و فرات است. حکومت ترکیه قصد ندارد حقوق کشورهای ایران، عراق و سوریه را در این مورد به رسمیت بشناسد. تا به حال نیز هیچ اقدام یا اعتراض کارسازی از سوی دولت‌های مذکور نسبت به سیاست‌های آبی کشور ترکیه به طور جدی اتخاذ نشده است، همین امر موجب داشتن حس مالکیت حکومت ترکیه بر آب‌های بین‌المللی و منطقه‌ای رودخانه‌های دجله و فرات شده است.
حکومت ترکیه فکر مبادله آب با نفت را در سر می‌پروراند. این کشور قصد دارد آب دجله و فرات را با نفت اعراب معاوضه کند. در واقع علاوه بر اینکه از آب این دو رود به عنوان اهرم فشار سیاسی علیه کشورهای سوریه و عراق استفاده می‌کند، می‌کوشد تا با فروش آب به این کشورها نفت مجانی به دست آورد. درست مانند زمانی که با حمایت مالی و لجستیکی از حکومت خود خوانده داعش، نفت 12 دلاری از این گروهک خریداری می‌کرد. در همین راستا، در سال 1997 یکی از وزرای وقت دولت ترکیه اظهار داشت: “دولت ترکیه باید آب دجله و فرات را به همسایگان شمالی خود بفروشد.”
حکومت ترکیه هرگونه سازش و مذاکره با استناد به قانون و ضوابط حقوق بین‌الملل را رد می‌کند
حکومت ترکیه از معضل بی‌آب به‌عنوان ابزاری علیه دولت‌های وابسته به آب رودخانه‌های دجله و فرات استفاده می‌کند. همچنین هرگونه سازش و مذاکره طبق قانون و ضوابط حقوق بین‌الملل را رد می‌کند. حکومت ترکیه توافق بین‌المللی بخصوص در مورد قوانین استفاده از رودخانه‌های بین‌المللی که در 12 می 1997 توسط شورای عمومی سازمان ملل متحد پیشنهاد شد را نپذیرفت و هرگونه سازش در این باره را رد می‌کند.
واژگان کلیدی:پروژه گاپ, ترکیه,منطقه , منافع اسرائیل
