محسن جان پرور
استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
هنگامی که به سیاره زمین نگاه میکنیم شاهد فضاهای جغرافیایی متعددی هستیم که به صورت ها و در قالب های مختلف جهان را به پازل های متعددی تقسیم کرده اند و مرزبندهایی در قالب مرزهای ملی، مرزهای قومیتی، مرزهای ایدئولوژیک، مرزها توسعه یافته و توسعه نیافته و هزاران نوع مرزبندی دیگر آن را تقسیم کرده اند.
به بیانی دیگر جهان یکپارچه ما از طریق مرزبندی های طبیعی و مصنوعی متعدد به جهانی تکه تکه و پاره پاره تبدیل شده است و بازیگران حاضر در هر فضای جغرافیای تلاش هایی گسترده ای دارند تا بتوانند گاه با در پیش گیری استراتژی رقابت آمیز و گاه با در پیش گیری استراتژی های همکارانه و تعاملی با فضاهای دیگر زمینه حرکت به سوی به سامان شدن فضای جغرافیایی فراهم آورند. در این گستره فضاهای ملی از اولویت و اهمیت بیشتری برخوردار هستند. در این فضاها هر حکومت نهایت تلاش خود را می کند که بتواند فضای سرزمین خود را برای شهروندان خود به سامان (منظور از فضای به سامان فضایی است که دارای ویژگی هایی نظیر: امنیت (در ابعاد و سطوح مختلف؛ پایداری زیستی (طبیعی و انسانی)؛ توسعه و …) کند.
در طی سده های گذشته این استراتژی پایه ای کشورها بوده است و اولویت با ساماندهی فضاهای جغرافیایی خودشان بوده است و هر حکومت نهایت تلاش جهت بهره وری و حرکت رو به جلو فضای جغرافیایی خود را داشته است.
بعد از جنگ جهانی دوم با شکل گیری سازمان ملل متحد و با ورود به عصر جهانی شدن زمینه برای افزایش پیوستگی بین حکومت فراهم آمد و کشورها از نظر اقتصادی و تا حدی سیاسی به یکدیگر وابسته شدن و پیوستگی بین فضاهای جهانی گسترش یافت. با افزایش این پیوستگی زمینه برای افزایش پیوند بین فضاهای جغرافیایی در سطح جهان گسترش یافت و در کنار استراتژی به سامان شدن فضای داخلی، کشورها تا حدی استراتژی به سامان کردن فضای جهانی را نیز پیش روی خود قرار دادند. در کنار این مواردی نظیر مسائل حقوق بشر، مسائل زیست محیطی و تغییرات اقلیمی (گرمایش جهانی) بر پیوند بین کشورها و فضاهای جغرافیایی افزود و استراتژی های مبتنی بر به سامان شدن فضای جهانی برجسته تر از قبل از سوی بازیگران دنبال شد. با وجود این افزایش پیوستگی بین فضاهای جغرافیایی در سطح جهان، گاها حکومتها تا حدی از کاهش سامان دادن فضای جغرافیایی خود به نفع سامان دهی فضای جهانی نگران بوده و دچار شک شده و اولویت ها را جابه جا می کردند و در برخی موارد نظیر خروج ترامپ از معاهده پاریس شاهد آن هستیم که استراتژی های ملی (سامان دادن فضای کشور) دوباره به اولویت پایه ای کشورها تبدیل شده است و توجه کمی به استراتژی های سامان دادن فضای جهانی توجه می شود. چرا که بازیگران فضاهای ملی این ذهنیت را برای خود ترسیم می کنند که فضاهای جغرافیایی ما با مرزهای مستحکم می توانند ما را به سوی فضایی امن، توسعه یافته و … یعنی فضایی به سامان هدایت کند و کنشها و مسائل فضاهای دیگر و جهانی ارتباطی به ما ندارد.
در این میان، ظهور کروناویروس در فضای جهانی یک تغییر ایجاد کرد و همچون یک کاتالیزور به سادگی پیوستگی جهانی را در همه ابعاد دوباره برجسته کرد. ویروس کرونا برعکس موارد قبل مانند جهانی شدن که بیشتر جنبه اقتصادی داشت، تغيیرات اقلیمی (که تدریجی و نامحسوس بود) و سایر موارد دارای ویژگی های برجسته نظیر دارای جنبه امنیتی آن، در ابعاد جانی، اقتصادی، اجتماعی و … مهم است؛ سرعت انتشار سریع و گسترده دارد؛ توانایی عبور از مرزهای بین المللی را دارد و غیره.
کروناویروس به سادگی نشان داد که فضاهای جغرافیایی ملی در پیوستگی و کنش گسترده ای با یکدیگر هستند و به سادگی از نابه سامانی یکدیگر تأثیرمی پذیرند و بر یکدیگر تأثیر می گذارند. بر این مبنا، دیگر در پیش گیری تنها استراتژی به سامان کردن فضای جغرافیایی ملی برای حکومت ها جوابگو نیست و نمی تواند راهگشا باشد. حکومتها برای اینکه بتوانند فضای کشور خود را به سامان کنند، باید بتوانند استراتژی های ملی را در کنار استراتژی های به سامان شدن فضای جهانی تبیین کنند.
در مجموع باید گفت جهان به یک کل به هم پیوسته تبدیل شده است که با کوچکترین ضربه در یک فضای محلی کل فضا را تحت شعاع خود قرار داده و به لرزه می اندازد. به هر میزان که استراتژی های در پیش گرفته شده در فضاهای ملی بتواند این فضای جهانی را در قالب یک کل پیوسته در نظر بگیرد و حفظ کند، مطمئنا چالشها و مسائلی نظیر کرونا کمتر می تواند فضای جهانی را به لرزه در آورد و دچار مشکل کند. البته این نکته را باید فراموش کرد که این مطلب در تناقض با مطلب قبل اینجانب با عنوان کروناویروس و تجدید حیات مرزها نیست، چرا که این بحث همان جهانی محلی شدن است.
واژگان کلیدی: بیوتروریسم، سلاح بیولوژیک، چین، توسعه اقتصادی، کروناویروس، کاتالیزر، گسترش، یکپارچگی، صلح جهانی، محسن جان پرور
