مجتبی روستایی
کارشناس و پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
لیبی که در بیش از چهار دهه اداره توسط معمر قذافی به عنوان یکی از قدرتمندترین کشورهای عربی شناخته می شد و یکی از بالاترین استانداردهای زندگی در آفریقا را داشت، از زمان تظاهرات مردمی در سال 2011 و ترور وی، روزهای به شدت نا آرام و پرتنشی را در منطقه پشت سر می گذارد. امروز در کشوری که کمتر از هفت میلیون نفر جمعیت دارد، نیروهای بی شماری اعم از خارجی و داخلی مشغول جنگ با یکدیگر هستند.
سازمان ملل بارها نگرانی خود را در مورد کشف «گورهای دسته جمعی» در این کشور ابراز کرده است. از سال 2011 هر ساله صدها مهاجر و پناهنده هنگام فرار از لیبی یا تلاش برای عبور از دریا به اروپا جان خود را از دست داده اند. بر اساس اعلام سازمان ملل بیش از 200000 نفر آواره داخلی هستند و 1.3 میلیون نفر به كمك بشردوستانه احتیاج دارند. زندانیان اردوگاه های رقیب نیز اغلب کشته می شوند، در حالی که هزاران غیرنظامی نیز تاکنون در تیراندازی های متقابل کشته شده اند. جنگ به طور سرسام آوری هزینه ها را افزایش داده و مشکلات گسترده ای در زمینه کمبود دارو و قطع برق وجود دارد. غیرنظامیان در معرض خطر گرفتار شدن در درگیری های غیرقابل پیش بینی هستند و آدم ربایی برای باج گرفتن توسط شبه نظامیان به امری عادی تبدیل شده است.
- بازیگران داخلی
ساختار اجتماعی لیبی که بر اساس قبیله بنا شده، در دوران حکومت همه جانبه و سرکوبگرانه قذافی بر کل کشور، مسئله خاصی را ایجاد نکرد و لیبی همواره دارای آرامش بود. سقوط قذافی، اما روشن شدن آتش کینه ها و تسویه حساب ها توسط قبایلی را به دنبال داشت که حاضر نشدند تجهیزات نظامی خود را به دولت منتخب طرابلس واگذار کنند. شروع درگیری های داخلی در لیبی باعث شد تا داعش با سو استفاده از هرج و مرج به وجود آمده نیروهای خود را وارد لیبی کند. این شرایط باعث شد تا در بندر طبرق در شمال شرقی لیبی، پارلمانی شکل گیرد که دولت منفعل طرابلس را قبول ندارد. در این شرایط ژنرال حفتر و ارتش ملی لیبی نیز به کمک طبرقی ها آمدند. دولت وفاق ملی در طرابلس به ریاست فائز السراج و حکومت طبرق و ارتش ملی لیبی به فرماندهی خلیفه حفتر هر دو جزو اصلی ترین بازیگران داخلی لیبی و مدعی حکومت بر این کشور هستند.
- بازیگران بین المللی
دولت سراج که از دسامبر ۲۰۱۵ زمام امور را در طرابلس به دست گرفته، علاوه بر حمایت سازمان ملل از حمایت ترکیه، قطر، الجزایر، ایتالیا، آمریکا و اتحادیه اروپا نیز برخوردار است. اما حفتر تنها از حمایت عربستان، مصر، امارات، فرانسه، قبرس، یونان و روسیه سود می‌برد.
ترکیه: سیاست نوعثمانی گری اردوغان بر حضور پررنگ این کشور در منطقه و سرزمین های پیشین امپراتوری عثمانی متمرکز است. آنکارا پس از شکست در مصر، اکنون در تلاش است تا جای پای خود را در منطقه شمال آفریقا با حضور در لیبی مستحکم کند، از این رو دولت وفاق ملی که دیدگاهی نزدیک با اخوان المسلمین دارد به متحد ایدئولوژیک حزب عدالت و توسعه تبدیل شده است. آنکارا همچنان در تلاش است تا کنترل ذخایر انرژی خود را در دریای مدیترانه شرقی گسترش دهد و امیدوار است برخی قراردادهای اقتصادی را که پس از سقوط قذافی در سال 2011 از دست داده بود، دوباره بدست آورد.
قطر: دوحه از کشورهایی است که با حمایت های مالی و نظامی خود نقش مهمی در سرنگونی قذافی در سال 2011 ایفا کرد. از آن زمان این کشور همواره از دولت مستقر در طرابلس حمایت نموده است. همچنین اختلافات قطر با همسایگان خود در خلیج فارس در صحنه لیبی منعکس شده، جایی که دوحه از دولت وفاق ملی در طرابلس حمایت می کند که دیدگاه معتدلی نسبت به عناصر اسلامگرا مانند اخوان المسلمین دارد.
امارات: امارات به عنوان یکی از اصلی ترین حامیان خلیفه حفتر، او را یک شریک قابل اعتماد به منظور مهار گسترش اسلام سیاسی در منطقه، به ویژه اخوان المسلمین می داند. آنگونه که جلال هارچاوی پژوهشگر موسسه Clingendael در هلند می گوید: ابوظبی هیچ تحملی نسبت به اسلام سیاسی، از جمله معتدل ترین جلوه های آن را ندارد. تنها راه اینكه آنها شب راحت بخوابند و مطمئن باشند كه طرفداران اسلام سیاسی در لیبی از هیچ قدرتی برخوردار نیستند، این است كه به جای آن خودكامگی شدید را در این کشور تقویت كنند.
مصر: قاهر نیز مانند ابوظبی، تنها به دلیل انزجار از اخوان المسلمین، حفتر را یک متحد طبیعی در لیبی یافته است.
عربستان: ریاض نیز که همچون قاهره و ابوظبی دل خوشی از اسلام سیاسی و اخوان المسلمین ندارد از همان آغاز درگیری ها در لیبی، جانب خلیفه حفتر را گرفت. با این حال، پیشروهای دولت فائز السراج در ماه های اخیر باعث شده تا عربستان در کنار امارات و مصر، حامی حل و فصل مسئله لیبی به صورت سیاسی و نه نظامی شوند.
روسیه: لیبی که در دوران قذافی به عنوان یکی از حوزه های نفوذ مسکو شناخته می شد در درگیری های 2011 مورد حمایت روسیه قرار نگرفت. در جریان ورود ناتو به لیبی و سقوط قذافی، روسیه تنها شاهد از دست رفتن منطقه نفوذ خود در شمال آفریقا بود. این کشور اکنون بار دیگر در تلاش است تا حوزه نفوذ خود را در این کشور نفت خیز و استراتژیک احیا کند. هدف دیگر مسکو، رقابت با غرب در یارگیری در سطح بین المللی است که نمی خواهد میدان را به طور کامل به کشورهای غربی ببازد. اگرچه روس ها ناگزیر از حفظ ارتباط با هر دو دولت موجود در لیبی هستند و می‌خواهند با محافظه‌کاری در ارتباط با طرف‌های درگیر در لیبی و نیز آینده نگری، اهداف خود را دنبال کنند با این حال شواهدی همچون وتو کردن بیانیه ماه آوریل شورای امنیت مبنی بر توقف پیشرویهای ارتش ملی لیبی به طرابلس نشان می دهد تمایل این کشور به سمت حمایت از خلیفه حفتر است، هر چند مسکو نمی خواهد به طور کامل دولت وفاق ملی را نیز از خود براند.
آمریکا: واشنگتن با رصد کامل تحولات لیبی، در پیام های گوناگونی نشان داده که دولت وفاق ملی را به رسمیت می شناسد. با این حال، دونالد ترامپ فعلا نمی خواهد آمریکا را وارد گرفتاری های خارجی کند و به نظر می رسد فعلا آمریکا نقش زیادی در درگیری های لیبی ایفا نمی کند.
اتحادیه اروپا: کشورهای اروپایی به دلیل مهاجرت، تأمین انرژی و گروه های مبارز اسلامگرا نگران لیبی هستند. در حالت کلی، اتحادیه اروپا دولت وفاق ملی در طرابلس را به رسمیت می شناسد اما در این مورد اختلافاتی نیز بین اعضا وجود دارد. فرانسه در حالی که دولت وفاق ملی را به رسمیت شناخته، اما حمایت های گسترده ای نیز از حفتر انجام می دهد. ایتالیا که زمانی لیبی را به عنوان مستعمره تحت کنترل خود داشت، اکنون نگران از تحرکات فرانسه در لیبی که چشم به منافع اقتصادی و منابع غنی نفت این کشور دارد – منافع و منابعی که پیش از این ایتالیا از آن بهره می برد – دولت وفاق ملی در طرابلس را حمایت می کند، البته ایتالیا برخلاف سایر بازیگران تمایل بیشتری برای رسیدن به صلح همه جانبه در لیبی نشان داده است. یونان و قبرس نیز که مدت هاست بر سر موضوع اکتشافات در مدیترانه شرقی با ترکیه اختلاف دارند حضور این کشور در لیبی و انعقاد معاهده دریایی با دولت وفاق ملی را به ضرر خود دیده، از این رو جانب خلیفه حفتر را می گیرند.
واژگان كليدي: وضعیت, لیبی , تنوع ,بازیگران, مدیترانه شرقی , ترکیه , معاهده دریایی , دولت وفاق ملی ,خلیفه حفتر ,مجتبی روستایی
