وارادت انرژی؛ چرخش کلیدی از روسیه

دکتر علی بمان اقبالی زارچ

کارشناس  مسائل اروپا

مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc

جنگ اوکراین تغییرات گسترده ای را در عرصه منطقه ای و بین المللی و مباحث مهم انرژی و مواد غذایی موجب شده که هترین و برجسته ترین نماد آن تحول بنیادین در مبادلات تجاری و انرژی روسیه و اروپا می باشد و در واقع این مقطع حساس تاریخی  به معنای پذیرش  سریع این واقعیت  به ویژه در پایتخت های اروپای غربی بود که  از این پس روسیه دیگر نمی تواند به عنوان یک شریک قابل اعتماد دیده شود و اگر چه اروپا در یک سال نتوانسته است جایگزینی برای اکثر منابع انرژی روسیه پیدا کند ولی تحریم  نفتی   و فرآورده های نفتی ، به استثنای مواردی که توسط خطوط لوله حمل می شد، به هیچ گونه شوکی منجر نشد. در مرحله اول زغال سنگ روسیه به سرعت جایگزین شد و پس از تحریم کلی در اوت 2022 به طور کامل از ترکیب انرژی اروپا ناپدید شد و سپس واردات گاز روسیه از 155 میلیارد متر مکعب در سال 2021 به کمتر از نصف کاهش یافته است . 

البته جدا شدن از انرژی  روسیه آسان نبود، اما فاجعه ای هم نبود که بسیاری از یک سال پیش از آن می ترسیدند. با افزایش واردات گاز از منابع دیگر، از طریق خطوط لوله (3 میلیارد متر مکعب اضافی از آذربایجان، 8  میلیارد مترمکعب از نروژ)، اما عمدتاً گاز مایع (50 میلیارد متر مکعب بیشتر از 80 متر مکعب وارداتی در سال 2021) جایگزین شده است. آلمان پس از افتتاح سه پایانه گاز مایع، دیدنی‌ترین جهش را انجام داد و طی 10 ماه به صفر وابستگی به گاز روسیه رسید. تقاضای گاز اروپا نیز از طریق تلاش‌های واقعی برای بهره‌وری انرژی و جایگزینی سوخت (تولید برق از منابع دیگر) و همچنین به دلیل قیمت‌های بالا و بسیار نوسان در طول سال 2022 کاهش یافت که به طور موقت یا دائم بخشی از صنعت را تعطیل کرد. در مجموع، روسیه در سال 2022 تنها در به دست آوردن یک مزیت کوتاه مدت گسترده از انفجار قیمت گاز، در مقابل از دست دادن سریع و غیرقابل برگشت سودآورترین بازار خود، بازار اروپایی موفق بود.

در اینجا اشاره به دو جنبه مهم است  اول اینکه انفجار قیمت در آگوست 2022، زمانی که گاز در بورس TTF هلند به 350 یورو در مگاوات ساعت رسید (10 برابر گرانتر از سال 2020)، یک وحشت منفعت گرایانه بود که گازپروم به طور گسترده از آن بهره برداری کرد. اگرچه بورس TTF کمتر از 10 درصد از بازار گاز اروپا را به خود اختصاص می دهد، اما نقدشونده ترین است و اکثر قراردادهای بلندمدت در اروپا دارای بندهای قیمتی مرتبط با این شاخص سهام بودند. هرچه قیمت‌ها بالاتر باشد، گازپروم بیشتر جمع‌آوری می‌کند، حتی اگر مقادیر فروخته شده کاهش یابد. در تابستان 2022، پس از کاهش و سپس قطع دائمی تحویل نورد استریم، معامله گران اروپایی از نبود گاز کافی در بازار برای پر کردن انبارهای زمستانی که منجر به افزایش سریع قیمت ها شد، نگران شدند و اگرچه وحشت نسبتاً سریع فروکش کرد، اما اثرات منفی آن ماندگار است، همچنین به این دلیل که تصمیم گیرندگان اروپایی شروع به تقاضای تغییرات عمیق در مدل بازار اروپا کرده‌اند که احتمالاً اثرات مخربی برای سرمایه‌گذاری‌های انرژی خواهد داشت؛ با این حال، در پاییز، بازارهای انرژی شروع به آرام شدن کردند و حتی انفجار نورد استریم 1، علیرغم امیدهای کرملین برای بازگشت به بی ثباتی ، تأثیرات جزئی بر قیمت ها داشت. پاییز گذشته، پیش بینی  گازپروم مبنی بر اینکه قیمت گاز در زمستان از 4000 دلار در هر هزار متر مکعب فراتر خواهد رفت، در تمام مطبوعات نقل شد ولی بعدا” ثابت شد که قیمت ها به سطح قبل از عملیات ویژه بازگشته است. 

 واقعیت این است که همچنان روسیه در بخش دیگری چون انرژی هسته ای بویژه در تامین سوخت برای نیروگاه های اروپایی و حتی آمریکا نقش مهمی دارد و می توان گفت که تنها ابزار مهمی  که برای روسیه باقی مانده  وابستگی به منابع انرژی است. بنابراین، روسیه نه تنها به حفظ، بلکه حتی گسترش نفوذ خود در سطح جهانی در بخش هسته ای ادامه می دهد. چرا که وابستگی به روسیه در موارد ذیل  پیچیده است: 

الف: در تحقیقات علمی و حضور موثر در سازمان های تخصصی بین المللی

ب:  در بهره برداری از نیروگاه های هسته ای موجود همچنین  در پروژه های ساخت نیروگاه های جدید. 

ج: روس اتم همچنان در هیئت مدیره آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) است  و نفوذ قابل توجهی در عملیات آژانس دارد. 

د: روسیه از طریق متخصصان خود در زمینه هسته ای همچنین با پول، در پروژه های تحقیقاتی بزرگ بین المللی مانند پروژه ITER در زمینه همجوشی هسته ای مشارکت می کند که به آن امکان دسترسی به آخرین پیشرفت های فناوری در سراسر جهان را می دهد. در عین حال که روس اتم به تامین سوخت و تجهیزات برای نیروگاههای موجود حداقل در اروپا 18 نیروگاه ادامه می دهد  همچنین این شرکت قصد دارد 34 نیروگاه جدید در کشورهای مختلف بسازد که بزرگترین آنها پروژه ای در ترکیه است که معادل 7 راکتور بزرگ است که به سرعت در حال پیشرفت است. مهم این که روس اتم یک گروه بزرگ فنی و مهندسی متشکل از 300 شرکت است که هیچکدام در فهرست تحریم ها قرار نگرفته اند و به واردات قطعات حساس با فناوری پیشرفته ادامه می دهند.

به هر حال دلائل عینی برای عدم امکان اعمال تحریم وجود دارد چرا که بسیاری از کشورهای  مرکز و شرق اروپا  نظیر بلغارستان، مجارستان، جمهوری چک حتی فنلاند کارخانه هایی دارند که به سوخت یا تجهیزات نیاز دارند و روسیه تنها تامین کننده آن است. البته اوکراین معتقد است امکان جایگزینی سوخت روسی با سوخت آمریکایی و یا فرانسوی وجود دارد و اگر چه هزینه آن بیشتر است ولی اروپا باید برای امکان اعمال تحریم هسته ای و کالاهای با کاربرد دوگانه برای ممنوعیت صادرات برای بخش هسته ای روسیه فراهم نماید چرا که قبلا” نیز آلمان صدور تجهیزات زیمنس برای ساخت نیروگاه هسته ای توسط روس ها در چک و مجارستان ممنوع نموده است.

جمع بندی :

روسیه در دو دهه گذشته برنامه های موفقی را در انحصار بازار انرژی اروپا طراحی و اجرا نمود و نسبت به تداوم این موفقیت تا دهه های پاینده امیدوار بود ولی تلاش علنی نظیر مخالفت با نورث استریم و پنهان مانند وسوسه جنگ در اوکراین توسط آمریکا شرایط را متحول نموده و اروپا اگر چه با مشکلات مقطعی همراه بود ول بنوعی در متنوع سازی منابع تامین انرژی گام های موفقی برداشت لذا در آینده شاهد تداوم تغییر ماهوی گرایش روسیه به بازارهای مصرف انرژی شرق بویژه هند و چین خواهیم بود.