نقش شورای امنیت سازمان ملل متحد در مورد وضعیت سوریه

طاهره جليلي

كارشناس روابط بين الملل

مركز بين المللي مطالعات صلح- IPSC

با شروع بحران در سوریه اقدامات مختلفی از طرف کل سیستم ملل متحد از جمله شورای حقوق بشر، مجمع عمومی، شورای امنیت و دبیرکل ملل متحد آغاز گردید. در این میان اقدامات شورای امنیت بدلیل اینکه این نهاد دارای قدرت اجرایی است و تصمیم هایش لازم الاجرا می باشد، دارای اهمیت ویژه ای است.

وضعیت سوریه یکی از طولانی ترین وضعیت های مورد بررسی در شورای امنیت است که هر ماه در مورد آن بحثی در شورا وجود دارد. در برخی از این جلسات اسنادی توسط شورا در قالب بیانیه مطبوعاتی، بیانیه رئیس و یا قطعنامه صادر می شود که در این نوشتار با توجه به اهمیت و جایگاه ویژه حقوقی که قطعنامه دارد، به بررسی قطعنامه پرداخته می شود. بر اساس ماده 24 منشور ملل متحد، شورای امنیت حافظ صلح و امنیت بین المللی است. شورا در راستای انجام این مسئولیت می تواند طبق فصول 6، 7، 8 و 12 منشور اقداماتی اتخاذ کند. این اقدامات می تواند در شکل توصیه به حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافات، اعمال تحریم‌های اقتصادی، توسل به اقدام نظامی و یا توصیه به مجمع عمومی در مورد تعلیق حقوق و مزایای عضویت یک کشور در سازمان ملل متحد باشد.

با در نظر گرفتن اینکه اقدامات شورا ناشی از معادلات قدرت است، تصمیم های شورا را باید در همین راستا مورد بررسی قرار داد. بر این اساس برای شناخت بهتر وضعیت های منطقه ای و بین المللی، می بایست بیش از آن که وظایف شورا در حفظ صلح و امنیت بین المللی مورد توجه قرار گیرد، منافع اعضای دائم شورا و همپیمانان آن ها مورد توجه است. از آنجا که بحران سوریه دارای بازیگران مختلفی بود و هدف کشورهای غربی و عربی برکناری بشار اسد بود، می توان ورود شورا به این وضعیت را نیز در همین راستا مورد بررسی قرار داد.

از زمان شروع بحران در سوریه کشورهای غربی در راستای رسیدن به اهداف خود تاکتیک های متعددی را برای فشار بر بشار اسد آزمایش نموده اند. تلاش برای ارجاع وضعیت سوریه به دیوان کیفری بین المللی، اعمال تحریم ها علیه این کشور و خلع سلاح شیمایی سوریه از جمله این اقدامات بود. در این خصوص می توان به تلاش هایی نظیر ارائه پیش نویس قطعنامه توسط فرانسه، آلمان، پرتغال، انگلستان و ایالات متحده در 19 جولای 2012 که خواستار اعمال تحریم بر سوریه بود، اشاره کرد. این پیش نویس با مخالفت روسیه و چین روبرو شد و تصویب نگردید. همچنین فرانسه در سال 2014 پیش نویس قطعنامه ای را به شورای امنیت جهت ارجاع پرونده بشار اسد به دیوان بین المللی کیفری ارائه داد که این پیش نویس نیز با مخالفت روسیه و چین تصویب نگردید. علاوه بر آن در یک اقدام دیگر، فرانسه و اسپانیا در تاریخ 8 اکتبر 2016 پیش نویسی برای توقف بمباران تمامی مناطق و پرواز نظامی در حلب را ارائه نمود که با وتوی روسیه روبرو شد. همزمان با این پیش نویس روسیه نیز پیش نویس دیگری ارائه و خواستار جلوگیری از حمایت مادی و مالی به گروه های وابسته به داعش و جبهه النصره شد که مورد مخالفت قرار گرفت. در 24 اکتبر 2017 نیز روسیه قطعنامه ای که خواستار تمدید کار کمیسیون تحقیق مشترک ملل متحد و سازمان منع سلاح های شیمیایی که متعاقب حمله با گاز سارین به خان شیخیون تشکیل شد را وتو کرد.

با این توضیحات مشخص است که شورا نتوانسته قطعنامه ای تحت فصل 7 منشور ملل متحد که دربرگیرنده اقداماتی نظیر تحریم و یا استفاده از زور باشد را صادر نماید. بنابراین در این نوشتار اقدامات شورا در مورد سوریه را که بیش از 20 قطعنامه صادر کرده است را در 5 دسته : قطعنامه های شورای امنیت در حوزه بشردوستانه، قطعنامه های شورای امنیت در حوزه تروریسم، قطعنامه های شورا که ایجادگر مکانیسم خاص یا مأموریت ویژه است، قطعنامه های شورا در خلع سلاح شیمیایی سوریه و قطعنامه هایی که اقدامات صورت گرفته در مورد سوریه در خارج از شورا را مورد تایید قرار داده است را دسته بندی می نماید. 

1-قطعنامه های شورای امنیت در حوزه بشردوستانه: از جمله این قطعنامه ها می توان به دو قطعنامه 2139 که از همه طرف ها به ویژه مقامات سوریه خواستار اجازه دسترسی بشردوستانه شد و قطعنامه 2165 اشاره نمود. بر اساس قطعنامه 2165 آژانس های کمک های انساندوستانه سازمان ملل متحد و شرکای آن ها که 34 نهاد غیردولتی فعال در امور بشردوستانه محسوب می شوند اجازه استفاده از چهار گذرگاه مرزی باب السلام، باب الهوا، الیروبیه و الرمثا واقع در کشورهای ترکیه، عراق و اردن بری ارسال کمک بشردوستانه بدون رضایت سوریه و تنها با اطلاع دادن به دولت سوریه را یافتند.

2-قطعنامه های حوزه تروریسم: در حوزه تروریسم می توان به قطعنامه 2170 اشاره کرد که ضمن محکوم کردن داعش، جبهه النصره، افراد، گروه ها و نهادهای وابسته به القاعده خواستار انسداد اموال، منع سفر و تحریم تسلیحاتی آن ها شد. همچنین در این زمینه قطعنامه 2178 که چهارچوب مبارزه با تروریسم را با قرار دادن وظایفی بر عهده دولت ها برای پاسخ به تهدید جنگجویان تروریستی خارجی گسترده تر نمود، قابل ذکر است.

3-قطعنامه های ایجاد گر مکانیسم یا مأموریت ویژه: در این حوزه قطعنامه 2235 که مکانیسم تحقیق مشترک[1] سازمان ملل متحد و سازمان ممنوعیت سلاح های شیمیایی (OPCW) را  برای شناسایی عوامل حمله با گاز کلر به خان شیخیون را تأسیس  نمود و یا قطعنامه 2043 در  سال 2012 که  [2]UNSMISرا برای نظارت بر خاتمه دادن به خشونت توسط همه طرفین و نظارت و حمایت بر اجرای کامل برنامه 6 بندی نماینده ویژه مشترک ملل متحد و اتحادیه عرب برای پایان دادن به جنگ در سوریه را ایجاد کرد، قابل ذکر است.

4-قطعنامه هایی که از اقدامات صورت گرفته در خارج از چارچوب ملل متحد استقبال نموده اند: در این زمینه می توان به قطعنامه 2336 در سال 2016 که با قدردانی از میانجیگری روسیه و ترکیه برای ایجاد آتش بس در سوریه نشست آستانه را بخش مهمی از فرایند سیاسی سوری محور و از سر گیری مذاکرات تحت نظر ملل متحد در ژنو دانست و همچنین قطعنامه 2254 که نقش گروه حمایت بین المللی سوریه (ISSG)  در حل و فصل سیاسی بحران سوریه را تصدیق نمود، اشاره کرد.

5- قطعنامه خلع سلاح شیمایی سوریه: قطعنامه 2118 در سال 2013 از مهم ترین قطعنامه های صادر شده توسط شورا در مورد سوریه است.  این قطعنامه با خلع سلاح شیمیایی سوریه، عنوان داشت در صورت عدم پایبندی به قطعنامه، اقداماتی بر اساس فصل هفت منشور ملل متحد اتخاذ خواهد شد. همچنین این قطعنامه تأکید کرد که هیچ کدام از طرف ها در سوریه نباید چنین سلاح هایی را مورد استفاده، توسعه، تولید، بدست آوردن، ذخیره، حفظ یا انتقال قرار دهند.

با مروری بر قطعنامه های مورد اشاره باید گفت با وجود اینکه برخی از این قطعنامه ها، قطعنامه های شاخصی محسوب می شوند، اما نتوانسته اند چالش ها و تهدیدها را برطرف نمایند. در این زمینه می توان به قطعنامه 2178 اشاره کرد. این قطعنامه علی رغم اینکه در مبارزه با تروریسم قطعنامه مهمی محسوب می شود اما چنان که مشخص است تروریسم تهدید اصلی در سوریه است. در همین راستا قطعنامه 2254 شورای امنیت هم قابل ذکر است. با وجود اینکه این قطعنامه از فرایند سیاسی حل بحرن سوریه در قالب مذاکرات ژنو حمایت نموده است  اما این مذاکرات که تاکنون هفت دوره تشکیل شده است، نتوانسته است به راه حل اجماعی دست یابد.

در پایان نکته ای که در مورد نقش شورای امنیت در مورد بحران سوریه می توان گفت این است که عدم تصویب پیش نویس قطعنامه هایی در شورا که منجر به مداخله نظامی و تحریم می گردید، بدلیل جلوی از وخیم تر شدن شرایط در سوریه و عدم اجازه به شکل گیری وضعیتی همانند لیبی در این کشور، موفقیتی برای عملکرد این نهاد در بازی قدرت بین اعضا دانست. از طرف دیگر گسترده بودن بحران انسان دوستانه در سوریه که بر اساس آمارهای سازمان ملل متحد تاکنون در نتیجه این بحران بیش از 13 میلیون نفر نیازمند کمک های انسان دوستانه، بیش از 5 میلیون آواره، 400 هزار نفر کشته و بیش از یک میلیون نفر مجروح به وجود آمده علی رغم اینکه قطعنامه 2139 وضعیت بشردوستانه در سوریه را تهدید علیه صلح و امنیت بین المللی ذکر می کند است، نشان از عملکرد ناموفق شورا است.

[1] Joint Investigative Mechanism (JIM)

[2] United Nations Supervision Mission in Syria

واژگان كليدي: نقش، شورای امنیت، سازمان ملل متحد ، وضعیت سوریه