دکتر میرمهرداد میرسنجری
استادیار دانشگاه و پژوهشگر فرهنگی و ژئوپلتیک
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
بحران های محیط زیست در منطقه خاورمیانه
در زمینۀ بحران‌های محیط زیستی منطقۀ خاورمیانه و تأثیرات آن بر وضعیت ژئوپلتیک و مسائل اجتماعی و قومی ضروریست که به مسئلۀ آب توجه کنیم، بحران آب در گذشته، حال و آیندۀ این منطقه بسیار تأثیرگذار هست و باید توجه کرد که یکی از مهمترین پیش زمینه‌های ایجاد تمدن در محدودۀ ایران بزرگ فرهنگی و غرب آسیا یا خاورمیانه وجود آب بوده، باید توجه کنیم که تمدن تاریخی شهر سوختۀ ایران در کنار دریاچه هامون ، تمدن باستانی جیرفت در در فاصله کمی تا درياچه جازموريان در جنوب كرمان، تمدن شوش در جلگۀ خوزستان، تمدن میانرودان بین دو رود بزرگ دجله و فرات و همچنین تمدن کهن مصر کنار رود نیل شکل گرفته است. بنابراین آب مهمترین نکته و مهمترین بستر تمدن بشری و خواستگاه آن در ایران بزرگ فرهنگی و نیز خاورمیانه بوده است.
امروزه هم مسئلۀ آب را به شکل دیگر به عنوان یک فرصت و نیز تهدید در خاورمیانه مورد باید مورد توجه قرار دهیم ایران به خوبی می‌تواند بخش بخش بسیار مهم جغرافیایی سیاسی را مدیریت کند که ما باید به عنوان سیاست گذاری آب یا هیدروپلتیک به آن توجه کنیم. باید در نظر بگیریم حوزۀ آبریز کاسپین یا هیرکانی که به اشتباه خزر نامیده می‌شود، حوزۀ آبریز دریاچۀ ارومیه و حوزۀ آبریز خلیج فارس را نیز وجود دارد.. رودهای متعدی به هریک از این دریاها و دریاچه‌ها از ایران جاری هست که تأثیر مستقیم بر جوامع محلی و همچنین بر روی ویژگی‌های اقتصادی و تمرکز جمعیتی و قومی در هریک از این مناطق دارد. نمونۀ بسیار مهم و تازه‌ای که ما امروز به آن پی برده ایم در کردستان عراق هست که تأمین کنندۀ یا سرشاخه‌های اصلی رود دجله از ایران به کردستان عراق و از آنجا به دجله سرازیر می‌شود و بیشترین میزان آب این رود را تأمین می‌کند، پس باید توجه داشته باشیم که مدیریت آب‌های خروجی از ایران و کشورهای منطقه یکی از اصلی ترین مسائل عمدۀ تأثیر گذار بر جغرافیای سیاسی در آیندۀ منطقه است. نباید فراموش کرد که نابودی و اضمحلال تمدن‌های تاریخی همچون شهر سوخته، جیرفت، میانرودان به دلیل تغییر در وضعیت منابع آب همجوار با این حوزه‌های تمدنی به وقوع پیوسته است و بحران در منابع آب، کمبود منابع آب در منطقه در جابجایی های منطقه نقش آفرین و تأثیرگذار خواهد بود. فراموش نکنیم پروژۀ عظیم سد آتاترک در ترکیه (که مقاله‌های متعددی را هم در این زمینه تقدیم کرده ام) تأثیر مستقیم در جابجایی جمعیتی مناطق کردنشین ترکیه دارد، یعنی تأثیرات مستقیم در جنوب شرقی ترکیه و جابجایی جمعیتی در امتداد مسیر رود فرات در سوریه و همچنین تغییرات جمعیتی در عراق دارد. بنابراین آب مهمترین نقش را برای سیاست گذاری آیندۀ کشورهای خاورمیانه ایفا خواهد کرد.
به این مسئله هم باید بحران جمعیتی در خاورمیانه را افزود که تأثیر مستقیم بر روی و بهره برداری از منابع در این منطقه هم در ایران و هم در کشورهای همجوار خواهد داشت، باید آگاه بود که جمعیت منطقۀ خاورمیانه و شمال آفریقا از 127 میلیون نفر در سال 1970 میلادی به 305 میلیون در سال 2005 افزایش یافت. طی این سه دهه رشد زیاد جمعیتی در کشورهای منطقه به وقوع پیوست. همچنین کشور ایران از جمعیت 35 میلیون در سال 1355 به بیش از 72 میلیون در سال 1385 رسید که در واقع در سال 95 جمعیت کشور ایران از مرز 80 میلیون گذشت. بنابراین باید توجه کنیم که بحران جمعیتی یکی از عواملی هست که نیازمندی‌های منابع بویژه به منبع آب را برای ایران به همراه خواهد داشت و یکی از عوامل اصلی ترین تأثیر گذار در جابجایی‌های جمعیتی بحران آب و بهره برداری از منابع جهت زمینه‌های کشاورزی، تأمین مواد غذایی و نیز تأمین نیازهای مسکن خواهد بود.
براساس آمار بانک جهانی که در سال 2008 منتشر شده در میابیم که میزان سهم سرانۀ ساکنان منطقۀ خاورمیانه از سرانۀ سالانه از 1045 متر مکعب در سال 1997 میلادی به 740 متر مکعب در سال 2015 کاهش یافته و این امر بسیار شوک بر انگیز هست و قطعاً در آینده با توجه به بالاتر رفتن در نرخ رشد جمعیت و همزمان کاهش یافتن منابع و نیز افزایش آلودگی‌های آن شاهد بدتر شدن اوضاع در این زمینه خواهیم بود. باید توجه داشته باشیم هم اکنون مهمترین رود تأمین کنندۀ خلیج فارس یعنی اروند رود (که از هم پیوستن دجله و فرات و رود کارون در انتهای آن مسیر تشکیل می‌شود) از آلوده ترین رودهای منطقه است . بنابراین آلودگی رودها جدای از تخریب منابع آب و منحرف کردن آن، بویژه ایجاد سد سازی از اصلی ترین معضلات و تهدیدات امنیتی و ژئوپلتیکی در آیندۀ منطقۀ خاورمیانه خواهد بود که در کنار آن بحران آب، بحران و تخریب خاک هم و همچنین فرسایش خاک را بدنبال خواهد داشت.
در بخش زیادی از مناطق جنگی هشت سالۀ عراق علیه ایران (مطالعات میدانی من ثابت کرد که) بویژه در منطقۀ شلمچه در گذشته پیش از آغاز جنگ از نخلستان‌های زیبا و با شکوهی برخوردار و دارای پوشش گیاهی بوده اما هم اکنون عاری از هرگونه پوشش گیاهی هست. این تخریب منابع و آلودگی منابع ناشی از انواع بمباران شمیایی رژیم عراق علیه ایران به کار گرفته بود سبب این اتفاق شده و آلودگی خاک‌ها به گونه‌ای هست که سالیان دراز پس از جنگ همچنان این خاک‌ها قابلیت کشاورزی، باغداری و درختکاری را از دست دادند و طی نزدیک 30 سال پس از گذشت به کارگیری سلاح‌های شیمیایی همچنان این خاک‌ها فاقد قدرت باروی و زندگی و حیات جانوران و گیاهان هستند. باید به این توجه کنیم که قطعاً به کارگیری سلاح‌های شیمیایی در جنگ‌های منطقه اثرات بسیار بلند مدتی را بر منطقه خواهد داشت.
واژگان کلیدی: چالش، محیط زیست، خلیج فارس، کشور، منطقه، کویت، عربستان
