منافع و اهداف چند جانبه ترکیه در گسترش روابط با قطر

 احمد مرجانی نژاد

پژوهشگرمسائل بین الملل

بررسی اهداف امنیتی،  سیاسی، اقتصادی

 پادشاهی قطر، از متحدین جمهوری ترکیه به رهبری رجب طیب اردوعان، در منطقه خلیج فارس، به شمار می‌آید. دو کشور روابط نزدیکی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی با یکدیگر دارند. شروع بحران در روابط کشورهای عربی با قطر این روابط را بیش از پیش به هم نزدیک کرد و ترکیه توانست از بحران پیش آمده منافع چند وجهی  نصیب خود کند.

  واژگان کلیدی: منافع ، اهداف، چند جانبه، ترکیه ، گسترش روابط ، قطر

توافق ایجاد پایگاه نظامیان ترکیه در دوحه،طی نشست دوجانبه سال 2014 .م ، بین دو کشور صورت گرفت. پارلمان ترکیه نیز روز هفتم ژوئن 2017.م ،قانونی را تصویب کرد تا نیروهای بیشتری را به پایگاه نظامی قطر به عنوان بخشی از توافقنامه منعقد شده 2014 .م ، اعزام کند. نیروی نظامی از سوی ترکیه به قطر تنها چند روز پس از تصویب توافق همکاری مشترک نظامی میان دو کشور توسط پارلمان ترکیه، اعزام گردیدند. ترکیه مدعی است ، عملیات نظامی مذکور، جهت تقویت بنیه نیروهای نظامی قطر و حمایت از تلاش های این نیروها جهت مبارزه با تروریسم و کمک به تامین امنیت منطقه ای و بین المللی انجام می شود. اردوعان، رئیس جمهور ‏ترکیه،‏ اعلام ‏کرد: ” علی رغم درخواست های بعمل آمده( از سوی عربستان ‏سعودی، امارات عربی ‏‏متحده،بحرین،مصر)، ما هرگز پایگاه نظامی ‏خود در قطر را نخواهیم بست، ‏مگر آنکه قطر از ما ‏چنین کاری را درخواست کند .” هم چنین ، « نعمان کورتولموش»  معاون نخست وزیر ترکیه، پس از بحرانی که در روابط قطربا برخی کشورهای حوزه خلیج فارس پیش آمد،گفت: ” تعطیلی یا فعالیت پایگاه نظامیان کشورش در قطر ارتباطی به دیگر کشورها ندارد و این پایگاه باقی خواهد ماند و تا زمانی که دولت قطر بخواهد، پایگاه نظامی ترکیه در دوحه مستقر و دایر خواهد بود.استقرار نظامیان ترکیه در دوحه هیچ ارتباطی با بحران پیش آمده قطر با کشورهای عربی ندارد و به عنوان یک کشور دوست ،این پایگاه برای امنیت کشورهای منطقه دایر شده است.”

  «نهاد زیبکچی» وزیر اقتصاد ترکیه اعلام کرد: ” ترکیه، طی 37 روز پس از شروع بحران، توانست با  197 پرواز، 16 محموله کامیونی، یک کشتی باربری، کالاهای بسیاری به قطر صادر نماید. کالاهایمذکور شامل اقلام  ضروری و مصرف روزمره قطر در دراز مدت  است. ما می‌خواهیم همه تولید کنندگان در ترکیه،  از جمله مواد شوینده، لوازم خانگی، منسوجات و….، بتوانند کالاهای خود را در قطر بفروشند.البته تداوم روند صادرات از طریق حمل و نقل هوایی به صرفه نیست و قصد داریم صادرات خود را از مسیر زمینی(از طریق ج.ا. ایران) پیگیری کنیم.  در سفر م به ایران برای شرکت در مراسم تحلیف ریاست جمهوری حسن روحانی، در خصوص استفاده از مسیر زمینی ایران ، برای صدور کالا به قطر با مقامات ایرانی مذاکره خواهیم کرد. ”   از تاریخ  ۵ ژوئن سالجاری ، صادرات ترکیه  به قطر، بالغ بر  ۳۲.۵ میلیون دلار گردیده است که از این میزان، ۱۲.۵ میلیون دلار مواد غذایی بوده است. این رقم سه برابر سطح معمول است.   (بولنت توفنکچی، وزیر گمرک و بازرگانی ترکیه)

پس از بحران اخیر در قطر، صادرات میوه و سبزیجات ترکیه به قطر افزایش قابل توجهی داشته است. ارزش صادرات ترکیه به قطر از میزان 379861000  دلار ، فراتر رفته است. این رقم از  اول ماه می تا 15 ژوئن است و نسبت به مدت مشابه سال گذشته،  724 درصد رشد داشته است.  (مصطفی ساتیجی، رئیس اتحادیه صادرکنندگان غرب مدیترانه. )

احتمال افزایش حجم تجاری با قطر به بیش از 5 میلیارد دلار در سال‌های آینده است. انجمن صنعت‌گران و بازرگانان مستقل ترکیه، 11000 شرکت عضو خود  می‌تواند تمامی نیازهای بازار قطر را برآورده کند. (عبدالرحمان کاعان، رئیس انجمن صنعت‌گران و بازرگانان مستقل ترکیه (MÜSİAD)  )

 اهداف فرهنگی و قدرت نرم ترکیه در قطر

 جمهوری ترکیه در دهه اخیرشاهد تحولات اقتصادی، فرهنگی شایانی بوده است،  البته در تحلیل منابع قدرت نرم ترکیه ،مهم‌ترین منبع قدرت نرم این کشور ،میراث به‌جای مانده از امپراتوری عثمانی است که  حدود 600 سال بر سه قاره مهم جهان،حکمرانی داشت. منبع قدرت نرم ترکیه، فرهنگ، تاریخ و جغرافیای آن است، ترکیه این مؤلفه‌ها را سرمایه‌های راهبردی خود در سیاست داخلی و خارجی می‌داند، البته از میان چهار منبع قدرت نرم، جمهوری ترکیه تنها از دو مورد آن، فرهنگ و سیاست خارجی، برخوردار است.

در بعد فرهنگی ترکیه، در پهنه های : هنری، بویژه سریال های تلویزیونی، سینما، موسیقی عرفانی و سنتی، گردشگری،صنایع دستی، معماری، آموزش زبان، معرفی نماد های تساحل عثمانیان، و… ، در پی افزایش حضور خود در میان مناطقی است که قبلا تحت سلطه امپراتوری عثمانی بود. آنکارا با تأکید بر هویت‌ها و قومیت‌های چندگانه موجود در این کشور، سیاست نئوعثمانی گرایی را از طریق ابزارهای قدرت نرم پی گیری می‌کند. یکی از عناصر وحدت‌آفرین در رهبری حزب عدالت و توسعه، باور عمیق به نقش کلیدی گذشته عثمانی در آینده ترکیه و احساس دل‌تنگی و حسرت دائمی نسبت به این دوران است، بازسازی هویت عثمانی در سه دهه گذشته استمرار داشته است و اخیراً در حوزه هنر، ادبیات، سیاست و… گسترش‌یافته است.

 ( یاووز،حاکان- استاد علوم سیاسی مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه یوتا، سکولاریسم و دموکراسی اسلامی در ترکیه، 2012.)

عثمانی گرایی بعد از 2002 .م تحت عنوان ،نئوعثمانی‌گرایی،در چارچوب نظریه دکتر احمد داود اوعلو، تئوریسین سابق حزب عدالت و توسعه، وزیر امور خارجه پیشین، در کتاب« عمق استراتژیک» بازنمایی شد، در این خصوص وی  نوشت : ” ترکیه تا سال 2023 .م ،در منطقه باید به‌عنوان مرکز و در نظام بین‌الملل به‌عنوان یک بازیگر مهم مطرح شود. ” .  وی که معمار سیاست خارجه نوین ترکیه است ، درکتابی تحت عنوان « تنگناهای قرن 21» ، منتشره 2001 .م، ادعا می نماید که : ” جمهوری ترکیه ازاین‌پس نه فقط به عنوان: پلی بین شرق و غرب – جهان اسلام و مسیحیت، بلکه باید نقش محوری تری در صحنه بین المللی داشته باشد . ”  البته با لحاظ عمق استراتژیک جمهوری ترکیه،(وسعت جغرافیایی، جمعیت قابل‌توجه، اهمیت ژئوپلیتیک) الگوی قدرت نرم ترکیه در قطر و نیز حتی در رقابت‌های منطقه‌ای، حائز اهمیت است .

نگاه بازیگران به حضور ترکیه در قطر

 جمهوری ترکیه روابط دفاعی خود با قطر را تحت عنوان « کلید اهداف راهبردی» خود در منطقه، تعریف و اعلام کرده است. آنکارا باراه اندازی یک پایگاه نظامی در قطر، می خواهد این کشور نقش عمق استراتژیک ترکیه ، در جهان عرب ، را ایفاء نماید. زیرا به این وسیله از امکان تأثیرگذاری بر معادلات منطقه برخوردار می‌شود.  ضمن آن که افزایش حضور نظامی ترکیه در قطر، نوعی تضمین امنیتی به دوحه است. پایگاه مذکور در سال 2014 تأسیس شد و 5000 تن از نیروهای نظامی، امنیتی ترکیه را میزبانی می‌کند.

 نکته مهم ارتقاء سطح همکاری دوحه- آنکارا، و تاثیر گذاری حضور ترکیه در قطر، روابط مثبت آنکارا با دیگر  پایتخت های کشورهای عربی منطقه، به‌ویژه عربستان سعودی است. چنان چه، احتمال حمله نظامی کشور های عربی به قطر را به سطح حداقل، تنزل ، تنش و درگیری ها در منطقه را نیز تقلیل خواهد داد. (  بیرک بورا، تحلیل‌گر الجزیره)                                                     

 ترکیه، قطر را متحد استراتژیک خود در خاورمیانه می‌داند و از پایگاه خود در قطر می‌خواهد این نگاه را به جهان عرب انتقال دهد، افزون بر این، آنکارا، دوحه را « ثروت راهبردی » خود در صحنه پر آشوب خاورمیانه عربی می‌پندارد. (  قدیر کاسپاغلو، مدیر اجرایی بنیاد SETA در واشنگتن )

دلایل حمایت ترکیه از قطر

 قطر سومین کشور دارای ذخایر گاز جهانی و برای ترکیه بسیار حائز اهمیت است . آنکارا خواهان آن است که  از   طریق همکاری با دوحه، هم انرژی گاز خود را تامین نماید و هم به عنوان واسطه، اخذ حق ترانزیت ارسال گاز قطر به اروپا ، در آمد و منافع اقتصادی والایی را کسب نماید. از سویی ،حکومت اردوعان، درصدد جبران ضرر مالی خود از سوی عربستان سعودی است و به نوعی می خواهد انتقام گیری کند، لذا تنها گذاشتن عربستان، در این موقعیت، بهترین حربه ، ارزیابی گردید. از طرفی ترکیه در پی آن است که در ایام بعد از تنش بتواند از طریق قطر به بازارهای کشورهای عربی منطقه نفوذ پیدا کند، در چنین وضعیتی ،علاوه بر جبران خسارت مالی، اقتصاد ترکیه مشمول کمک قابل توجهی قرار خواهد گرفت.  جمهوری ترکیه علی رغم اینکه هم پیمان عربستان در منطقه محسوب می‌شود، اما عدم حمایت از طرف عربستان در مواردی، باعث شده است که ترکیه تلاش کند که تمامی منافعی را که قرار بوده از طریق عربستان عاید این کشور شود را در کشور قطر جستجو کند و تنها راه رسیدن به این مهم حضور ترکیه و حمایت همه جانبه از قطر و جلب رضایت دوحه به سمت آنکارا ، خواهد بود.

چشم انداز حضور ترکیه در قطر

شروع بحران در روابط قطر و چهار کشور عربی (عربستان سعودی، مصر، بحرین، امارات متحده عربی) که به تحریم این کشور حاشیه ای خلیج فارس منجر شده است؛ روابط قطر با دیگر کشورهای منطقه‌ای از جمله ترکیه به ویژه در زمینه اقتصادی،برای تأمین نیازهای ضروری، روندی فزاینده و رو به رشد داشته است. ترکیه در بحران اخیر پیش آمده درصدد است تا بهره‌برداری حداکثری چه از نظر اقتصادی، چه از بعد حیثیتی، چه از منظر استراتژیک را عاید خود کند. در نقطه مقابل صادرات وسیع کالاهای ترکیه  به قطر، جمهوری ترکیه به منابع گازی وسیع قطر که می‌تواند جایگزینی برای گازهای روسیه و ایران باشد، نگاه ویژه‌ای دارد.  از منظر  راهبردی نیز قطر عمق استراتژیک و نقطه ثقل سیاست ترکیه در منطقه خلیج فارس ، محسوب می گردد. لذا ، احداث پایگاه نظامی و افزایش اعزام نیروهای نظامی پس از شروع بحران به این کشور و هم چنین برگزاری رزمایش نظامی اخیر در آب‌های خلیج فارس،ذ  برآیند نگاه راهبردی جمهوری ترکیه به روابط با پادشاهی قطر است. 

 کارشناسان مسائل منطقه معتقدند: حضور ترکیه در قطر فقط «ژستی نمادین است و بس». اگرچه ممکن است این اقدام نوعی دهن کجی به ریاض باشد . تحلیل‌گران نیز بر این باورند که آنکارا ، چشم‌انداز و منافع سوق الجیشی، خود را به هر چیز دیگری ترجیح می‌دهد.  آینده نگران( فیوچریست ) مسائل منطقه نیز ابراز می کنند که : ” به دلیل ناپایداری سیاست های خارجی، لحاظ تقدم امور اقتصادی، روابط جاری وآتی حکومت اردوعان با پادشاهی قطر را نمی توان با ثبات، متداوم، راهبردی ، معرفی کرد. ”    اما، بایدرصد کردکه آیا قطر می تواند با حمایت های انجام شده از سوی برخی کشورها ، از جمله ج. ترکیه و ج.ا.ایران، در رویارویی با رژیم آل سعود و حامیان منطقه ای اش، برنده تنش اخیر گردد.  ! ؟  اگر این پیروزی نصیب قطر شود می‌توان ترکیه را به عنوان یکی از قدرت‌های جدید به منطقه معرفی کرد که در خروج از انزوای کنونی جمهوری ترکیه به رهبری اردوعان، کمک شایانی خواهد کرد.