فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
آب های زیرزمینی در خاورمیانه به ویژه در کشورهای خلیج که از آب های زیرزمینی بیش از حد برای اهداف آبیاری و کشاورزی بهره برداری شده است، باکاهش زیادی مواجه است. (1)بیش از 60 درصد از جمعیت منطقه خاورمیانه در مناطقی با تنش آب سطحی بالا یا بسیار بالا زندگی می کنند، در حالی که میانگین جهانی حدود 35 درصد است.(2) موسسه منابع جهانی نشان داده که از 33 کشوری که احتمالاً در سال 2040 بیشترین فشار آبی را خواهند داشت، 14 کشور در خاورمیانه هستند.(3) در مناطق خشک و نیمه خشک مانند خاورمیانه، که در حال حاضر با پویایی ها و بحران های پیچیده درگیری آسیب دیده است، “تنش آبی” موضوعی بحث برانگیز سیاسی و مرتبط است.(4)کاهش آب‌های زیرزمینی طیف وسیعی از پیامدها را برای نحوه عملکرد دولت‌های خاورمیانه و مدیریت روابط با دولت‌ها را به همراه خواهد داشت.(5)در سرتاسر خاورمیانه میزان سرانه آب هر سال کمتر و کمتر می شود و بسیاری از مردم می ترسند که این ضرب المثل قدیمی که “جنگ های آینده بر سر آب خواهد بود تا نفت” ممکن است به زودی به واقعیتی ترسناک تبدیل شود.(6)
آیا در آینده نبرد اصلی کشورهای خاورمیانه بر سر آب خواهد بود ؟ این مقاله بر منابع موجود آب خاورمیانه با توجه به اهداف و رویکرد کنونی کشورهای این منطقه در مقابل خشکسالی و کمبود آب تمرکز دارد.
- منابع آبی خاورمیانه
ذخایر آب خاورمیانه به شدت به سفره های زیرزمینی وابسته است، اما این سفره ها با سرعت نگران کننده ای در حال خشک شدن هستند. موسسه بین المللی توسعه پایدار تخمین زده است که رودخانه اردن ممکن است تا سال 2100 تا 80 درصد کوچک شود و با افزایش تقاضا، منابع آب زیرزمینی نیز بدتر خواهد شد.(7)
حکمرانی ضعیف، منجر به برداشت بیش از حد آب از رودخانه‌ها و سفره‌های زیرزمینی توسط کشورها شده و در نتیجه منابع آب کمیاب را تخریب کرده است.خاورمیانه در حال حاضر پر استرس ترین منطقه آب در جهان است، از نظر دسترسی به آب در دهه های آینده این منطقه با بحران بدتری مواجه است. خاورمیانه متشکل از 22 کشور عضو اتحادیه عرب، همراه با ترکیه و ایران – دارای سطح بسیار کم بارندگی است.بیشترین بارندگی آن دارای 600 میلی متر در سال است و به عنوان بخشی از منطقه خشک طبقه بندی می شود.(8)
در منطقه خاورمیانه قرار است تا سال 2050 دما حداقل 4 درجه سانتیگراد افزایش یابد.افزایش دما و کاهش منابع آب، سرعت بیابان زایی را در این منطقه تسریع می کند. برخی مدل‌ها پیش‌بینی می‌کنند که تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی ، آب تجدیدپذیر داخلی را که به رودخانه‌ها و سفره‌های زیرزمینی با بارندگی پر می‌شود، در منطقه خاورمیانه تا سال 2050 تا حدود 4 درصد کاهش می‌دهد. خاورمیانه یکی از آسیب پذیرترین مناطق در برابر افزایش سطح آب دریاها ناشی از تغییرات آب و هوایی است . هنگامی که سطح دریا بالا می رود، آب دریا می تواند به سفره های آب و چاه های ساحلی نفوذ کند ، در نتیجه آب آنجا شور می شود و جوامع کشاورزی ساحلی را ویران می کند. پیش‌بینی می‌شود که منطقه خاورمیانه جزو اولین منطقه‌ای در جهان باشد که به طور موثر آب تمام می‌شود ، زیرا کشاورزی بزرگترین بخش مصرف کننده آب در خاورمیانه است. بنابراین انتظار می رود که بیابان زایی ناامنی غذایی در این منطقه را تشدید کند. (9)
شرایط خشکسالی پایدار باعث می شود که کشورهای خاورمیانه به نقطه اوج خطرناکی از نظر کمبود آب نزدیک شوند که عوارض بزرگتر و گسترده تری فراتر از کمبود آب را نشان می دهد. عواقب وخیم کاهش ذخایر آب که سال گذشته(2021) در ترکیه، اردن، سوریه، لبنان، عراق و ایران مشاهده شد، می‌تواند بدتر شود اگر دسترسی کافی به آب سالم و مقرون به صرفه برای استفاده‌کنندگان انسانی، کشاورزی و صنعتی ممنوع شود.
خاورمیانه ممکن است در آستانه یک بحران انسانی جدی قرار داشته باشد که دلیل آن پیامدهای آبشاری کمبود آب ناشی از خشکسالی طولانی مدت است. جیره بندی آب بر میزان آب موجود برای مصرف انسان و تولیدات کشاورزی تاثیر می گذارد.این خشکسالی هزینه غذا و منابع جایگزین آب را افزایش می داده، و احتمال قحطی و یا شیوع بیماری‌های ناشی از آب افزایش می‌یابد.(10)
همچنین کمبود آب در خاورمیانه درگیری بین کشورهای ساحلی را به نگرانی های امنیتی منطقه ای و بین المللی تبدیل می کند.کمبود آب یک تهدید چندبرابر است و اثرات اجتماعی-اقتصادی آن پیامدهای جدی بر امنیت بین‌المللی دارد. عوامل تشدیدکننده می‌تواند منجر به جابجایی‌های گسترده و جریان‌های مهاجرت، نگرانی‌های مبرم برای امنیت غذایی، تخریب محیط‌زیست، بی‌ثباتی سیاسی، شورش اجتماعی، شکست دولت، درگیری‌های خشونت‌آمیز بین‌دولتی و ظهور مجدد افراط گرایی و تروریسم در منطقه، و تأثیرات دومینو را در خارج از منطقه ایجاد کنند(11)
– اختلافات بر سر آب در خاورمیانه
اختلافات بر سر آب در خاورمیانه بسیار زیاد است، زیرا بسیاری از رودخانه ها و دریاچه های این منطقه توسط دو یا چند کشور مشترک است. ساخت سدها در یک کشور میزان آب در دسترس کشورهای همسایه را به میزان قابل توجهی کاهش می دهد.تقریباً همه کشورهای خاورمیانه از مراکش تا ایران منابع آبی مشترک با همسایگان خود دارند و برخی از آن ها آب شیرین کمی دارند. اختلاف بر سر آب بین مصر و سودان و بین ترکیه و سوریه می‌تواند به یکی از ویژگی‌های مکرر سیاست خاورمیانه تبدیل شود، زیرا آب حتی کمیاب‌تر هم می‌شود.(12)
در حال حاضر چندین رودخانه در خاورمیانه تقریباً نیمی از جریان سالانه خود را در پنجاه سال گذشته از دست داده اند.در همین دوره، سطح چندین دریاچه به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. نمونه‌ای از آن دریاچه ارومیه در ایران است که بخشی از آن به دلیل سدسازی ، جریان آب در دریاچه را کاهش و بخشی از آن را خشک کرده است.
نمونه دیگر از آن ساخت سد بزرگ رنسانس در اتیوپی بر روی رودخانه نیل است که جریان پایین دستی به مصر را تا بیش از 25 درصد کاهش داد. این سدبندی باعث شد که رئیس جمهور مصر تهدید کند که اگربا قوانین اساسی برای پر کردن سد توافق نشود، اقدام نظامی خواهد کرد. همچنین، دولت دمشق از حمایت خود از حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) ، استفاده کرد تا آنکارا را وادار کند که آب‌های رودخانه فرات را با سوریه تقسیم کند.لازم به ذکر است که برخی از کارشناسان پیش بینی می کنند که به دلیل گرم شدن زمین، دجله و فرات “در این قرن ناپدید می شوند” و درگیری بر سر آنچه باقی مانده وسوسه کننده تر می شود.همچنین به گزارش فائو کمبود آب باعث خسارات اقتصادی حدود 6 تا 14 درصد تولید ناخالص داخلی کشورهای خاورمیانه تا سال 2050 خواهد شد.(13)
– نقش مهم آب درترتیبات امنیتی منطقه خاورمیانه
به عنوان یک دارایی استراتژیک، آب دیگر تنها با مسائل زیست محیطی و امنیت غذایی مرتبط نیست، بلکه نقش مهمی در ترتیبات امنیتی منطقه ای ایفا می کند. دولت ها آب را وسیله ای برای اهرم سیاسی و منبع قدرت می دانند. ترتیبات آب فرامرزی ذاتاً سیاسی است و توسط بافت اجتماعی-امنیتی گسترده تر دولت های ساحلی تعیین می شود. در خاورمیانه، سیستم های تامین آب به طور فزاینده ای به اهرم سیاسی و اهداف اقدامات استراتژیک تبدیل می شوند زیرا دولت ها دسترسی به آب را به عنوان یک موضوع امنیت ملی درک می کنند. در مناطق نیمه خشک مانند خاورمیانه، جنگ بر سر آب بسیار محتمل است زیرا هژمونی آبی در حال ساخت سدهای عظیم بر روی رودخانه های مشترک است.(14)
با این حال، در غیاب یک استراتژی بزرگ منطقه‌ای برای اشتراک رودخانه‌ها و مدیریت ساخت سد، آب احتمالاً به یک بازی حاصل جمع صفر تبدیل خواهد شد.اقتصاد سیاسی چندین کشور دیگر در منطقه تقریباً مشابه است. کشورهایی مانند اردن آب یارانه ای را در اختیار قبایل قدرتمند دره اردن قرار می دهند که بستر حمایت سیاسی از رژیم در امان هستند.(15) در دهه‌های اخیر، ترکیه پروژه وسیع و بلند پروازانه آناتولی جنوب شرقی را دنبال کرده است که مستلزم ساخت 22 سد بر روی دجله و فرات است که نزدیک به 80 درصد از جریان آب به عراق و سوریه را محدود می‌کند . برای ترکیه، سدهای آبی فقط منابع انرژی و درآمد نیستند، بلکه اهرم‌های فشار ژئوپلیتیکی قوی برای شکل دادن به ترتیبات امنیتی در شام و عراق با هدف سیاست کردها هستند.وضعیت در حوضه فرامرزی رود نیل و اردن نیز مشابه است.عدم تقارن قدرت در حوضه رود اردن و فناوری پیشرفته، اسرائیل را قادر می سازد تا منابع آبی فلسطین و کشورهای عربی همسایه را تصرف کند، زیرا آب می تواند به عنوان اهرمی تعیین کننده در ادامه اشغال کرانه باختری توسط اسرائیل استفاده شود.(16)
سد بزرگ رنسانس اتیوپی نیز منبع تنش‌های سیاسی است که منجر به افزایش «جنگ لفظی» و حتی نمایش قدرت از طریق تمرین‌های نظامی گسترده توسط همسایگانش، مصر و سودان شده است. حتی رهبران نمک‌زدایی مانند عربستان سعودی و امارات به هیچ وجه از مسائل گسترده‌تر مرتبط با کمبود آب رها نیستند. افزایش ظرفیت تولید آب شیرین‌شده همچنین هزینه‌های زیست‌محیطی بالاتری را به شکل تخریب اکوسیستم دریایی از پمپاژ آب نمک به دریا در پی دارد.(17) مهاجرت نیز یکی دیگر از اثرات متداول تغییرات آب و هوایی است که اغلب به امنیت تبدیل می شود.(18) کمبود آب و درگیری های ناشی از آن می تواند موجی از پناهجویان را از منطقه ایجاد کند. این منجر به رنج های انسانی در مقیاسی غیرقابل تصور می شود که به طور بالقوه منجر به جنگ منطقه ای، فروپاشی دولت و بی ثبات کردن مناطق دورتر مانند اروپا و جنوب آسیا می شود.(19) موارد بالا تنها تعدادی از مشهودترین چالش‌های ایجاد شده توسط بدتر شدن تصویر امنیت آب در خاورمیانه را نشان می‌دهند.
References
6-https://www-helsinkitimes-fi.translate.goog/world-int/19962-water-crisis-could-lead-to-conflicts-in-the-middle-east.html?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc
12-https://www-helsinkitimes-fi.translate.goog/world-int/19962-water-crisis-could-lead-to-conflicts-in-the-middle-east.html?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc
